Σκοτεινός τουρισμός: Η μακάβρια εκδοχή ενός επιτυχημένου θεματικού τουρισμού

Aπό την απαρχή του πολιτισμένου κόσμου, oι άνθρωποι συμμετέχουν, σε μακάβριες, πένθιμες και «σκοτεινές» διαδράσεις και παραδόξως, επιδιώκουν τραυματικές εμπειρίες, στα πλαίσια της κοινωνικής συναναστροφής και της διασκέδασης.

Δημόσιες εκτελέσεις, τελετουργικά θανάτου, επισκέψεις σε χώρους μαχών, καταστροφών και κτηνωδιών, είναι μερικά από τα παραδείγματα που προσέλκυαν και προσελκύουν, συλλογικά, επισκέπτες. Υπάρχει μία έμφυτη περιέργεια για τον θάνατο και μία εσκεμμένη ή μη τριβή με την αναπόφευκτη θνησιμότητα.

Σήμερα, μία προέκταση της προσπάθειας να έρθουμε σε επαφή με αυτή τη πτυχή της φύσης μας, έχει την μορφή ενός ειδικού θεματικού τουρισμού, τον σκοτεινό τουρισμό.

Ο σκοτεινός τουρισμός και η ιστορία του

Ο σκοτεινός τουρισμός άρχισε να μελετάται στο τέλος της προηγούμενης χιλιετίας. Έτσι, αν και η θεματική στην οποία αναφέρεται είναι διαχρονική, ο όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1996 με τρείς σχετικές μελέτες. Οι Malcolm Folley και John J. Lennon, στο άρθρο τους «Heart of Darkness», τον χρησιμοποιούν πρώτοι, για να περιγράψουν χώρους τουρισμού με πένθιμο χαρακτήρα ή τόπους που αφορούν την θλίψη. Ενώ, ο Antony V. Seaton, εισάγει τον όρο «Θανατουρισμός» («Thanatourism») και αναφέρεται στον τουρισμό που σχετίζεται με τον θάνατο. Την ίδια περίοδο, οι John E. Tunbridge και Gregory J. Ashworth στο «Dissonant Heritage» ερευνούν τους λόγους που παρακινούν το γενικότερο ενδιαφέρον σε αυτά τα ταξίδια.

Ιστορικά, οι τρεις έρευνες είναι επακόλουθες των συνθηκών που διαμορφώθηκαν μετά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Απαρτχάιντ. Αυτά τα γεγονότα είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων χώρων μνήμης, μελέτης και εξερεύνησης από επισκέπτες. Η κατάσταση που επικρατούσε, έδωσε την δυνατότητα στην εμφάνιση αυτού του παράξενου τύπου τουρισμού στην ανατολική Ευρώπη και την νότια Αφρική, τοποθεσίες που μέχρι τότε ήταν απρόσιτες για τους δυτικούς. Τέλος, μια ακόμα προσθήκη ενός παρεμφερούς όρου, συμβάλλει στην κατανόηση του συγκεκριμένου τουρισμού, όταν ο Chris Rojek, το 1993, περιγράφει τα «Μαύρα Σημεία» (Black Spots) που είναι η «διαφημιστική ανάπτυξη σε περιοχές ταφών και χώρων που διάσημοι ή ένα μεγάλο πλήθος ατόμων ήρθαν αντιμέτωποι με ξαφνικό ή βίαιο θάνατο». Με αυτόν τον ορισμό, εντάσσονται σημεία, με εκατοντάδες επισκέπτες, όπως ο δρόμος στον οποίο δολοφονήθηκε ο JFK, το σημείο που πέθανε ο ηθοποιός James Dean ή ακόμα το νεκροταφείο Pere-Lachaise στο Παρίσι, που βρίσκονται τάφοι διάσημων.

Οι σύγχρονες θεωρήσεις, που γίνονται τριάντα χρόνια μετά την πρώτη μελέτη του φαινομένου, δείχνουν πως ο τομέας στον οποίο εστιάζει ο σκοτεινός τουρισμός γίνεται πιο ευρύς. Έτσι, ο όρος αρχίζει να απομακρύνεται από τη θανατοκεντρική του έννοια και εντάσσει υποκατηγορίες αντισυμβατικού τουρισμού. Πλέον με τον γενικό όρο εννοούμε τον τουρισμό της καταστροφής, των μαχών, των θυμάτων, του κινδύνου, τον θηριωδιών, της τραγωδίας, του τραύματος και των όσων σχετίζονται με τα πυρηνικά, τον μυστικισμό ή το ανοίκειο. Συμπερασματικά, ο σκοτεινός τουρισμός καταλήγει να έχει ως γενικότερο εννοιολογικό ορισμό τον εξής, «τοποθεσίες που σημαδεύτηκαν από κάτι αρνητικό, κινούν το ενδιαφέρον και αποτελούν αιτία ταξιδιού». Έτσι, σήμερα, με το σκοτεινό, εννοούμε το κάθε τι αρνητικό.

Σκοπός των σκοτεινών τουριστικών θεαμάτων είναι ο επισκέπτης να έρθει σε επαφή με ένα σοκαριστικό, μυστικιστικό ή άδικο γεγονός το οποίο συχνά είναι συνδεδεμένο με ανθρωπιστικά μηνύματα, ιδεώδη ή τρόπους για να αντιμετωπίσει την απώλεια. Το θέαμα διατίθεται με τέτοιο τρόπο ώστε να μην γίνεται ανιαρό. Οι οργανωμένες ξεναγήσεις και οι εκθέσεις ακολουθούν κανόνες, για να τραβήξουν το ενδιαφέρον του κόσμου, ενώ τα κτίρια και οι χώροι οργανώνονται και σκηνογραφούνται, με τέτοιο τρόπο, ώστε να αφηγούνται και αυτά μια ιστορία. Στην προσπάθεια να αναβιώσουν μνήμες, οι χώροι θανάτου και καταστροφής αποκαθίστανται και ανακατασκευάζονται προκειμένου να μετατραπούν σε τουριστικούς προορισμούς. Τα νέα τοπία που δημιουργούνται, συνθέτουν μια νέα σκοπιμότητα, γεγονός που ίσως να καταργεί την αυθεντικότητα και την προηγούμενη αρνητική τους ατμόσφαιρα, καθώς αλλάζουν για να γίνουν πιο «εύπεπτα» για το κοινό. Ο επισκέπτης γίνεται θεατής μίας ήδη παιγμένης τραγωδίας, που βέβαια, μέσω της επίδρασης της μνήμης του γεγονότος, του χώρου και των διάφορων τεχνασμάτων διέγερσης των προηγούμενων δύο παραγόντων, όπως ο φωτισμός, η ξενάγηση, η αφήγηση ιστοριών ή η παρουσίαση αντικειμένων, προκαλεί την αίσθηση μίας νέας συνθήκης για τον επισκέπτη. Η συνθήκη αυτή, πηγάζει από την ενσυναίσθηση του τουρίστα και έχει σκοπό ο θεατής να συμπάσχει με τα θύματα των όσων διαδραματίστηκαν στο παρελθόν και του παρουσιάζονται.

Σημαντικά τοπόσημα στον σκοτεινό τουρισμό

Στόχος στον σκοτεινό τουρισμό είναι η ενημέρωση για τα γεγονότα που έγιναν, με σεβασμό στα πρόσωπα και τις καταστάσεις και όχι το σοκ για το σοκ. Τα πιο σημαντικά παγκόσμια τοπόσημα σκοτεινού τουρισμού, όπως το Άουσβιτς, στην Πολωνία, είναι παρακαταθήκες της ανθρωπότητας που υπόσχονται πως τέτοιες θηριωδίες δεν θα επαναληφθούν. Αντίστοιχα, φεστιβάλ, όπως η Ημέρα των νεκρών, στο Μεξικό, μας θυμίζουν την ανάγκη για επαφή με τα άτομα που δεν είναι πλέον μαζί μας.

Στην Ευρώπη, που ο σκοτεινός τουρισμός είναι διαδεδομένος, οι θεματικές που εμφανίζονται αφορούν, κυρίως, τους Α’ και Β’ Παγκόσμιους Πόλεμους αλλά και την εγχώρια τοπική ιστορία και λαογραφία κατά περίπτωση. Στα Βαλκάνια, την ανατολική και κεντρική Ευρώπη, ειδικές πηγές θεμάτων σχετίζονται, με τον Ψυχρό Πόλεμο και τους Γιουγκοσλαβικούς Πολέμους. Επίσης, εκεί βρίσκονται τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αυταρχικών κυβερνήσεων και φυσικά, τα αποτελέσματα του πυρηνικού ατυχήματος του Τσερνομπίλ και δύο αξιοθέατα παγκόσμιου σκοτεινού ενδιαφέροντος, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς και Μαϊντάνεκ. Στην Ιταλία, στις σκοτεινές τουριστικές ατραξιόν, συμπεριλαμβάνεται η Πομπηία, ένα από τα παλαιότερα σημεία που εμφανίζει τουρισμό που σχετίζεται με τον θάνατο. Στην Ιβηρική χερσόνησο οι περιοχές ενδιαφέροντος αφορούν τον ισπανικό Εμφύλιο και τη δικτατορία του Φράνκο. Ενώ τέλος, στο Ηνωμένο Βασίλειο διατίθενται θεάματα εγχώριων ζητημάτων, διαφορετικής θεματικής από τις άλλες χώρες, όπως ο μυστικισμός ή το μουσείο του Jack the ripper.

Ο σκοτεινός τουρισμός στην Ελλάδα

Η Ελλάδα διαθέτει αρκετές περιοχές που έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν με αυτού του είδους τον τουρισμό, όμως παραμένουν ανεκμετάλλευτες. Κύριος λόγος αυτής της αδράνειας από την τοπική τουριστική βιομηχανία, είναι η προσπάθεια προώθησης της εικόνας της Ελλάδας σαν ένας τουριστικός προορισμός διασκέδασης και θερινής απόλαυσης και όχι διαφύλαξης της μνήμης αρνητικών γεγονότων. Έτσι, τα περισσότερα από τα σημεία, οι χώροι και τα κτίρια που σχετίζονται με τις πιο μακάβριες ή «κακές» ιστορικές αναφορές της μνήμης της χώρας ερειπώνονται, αγνοούνται ή παραμένουν παράδοξοι προορισμοί για τους πιο «περίεργους». Όσο πιο μακριά από την συλλογική μνήμη είναι η ανάμνηση ενός γεγονότος που σχετίζεται με έναν χώρο, τόσο λιγότερη επιρροή έχει, με αποτέλεσμα να μειώνονται οι επισκέπτες του και να ξεχνιέται. Τα σημεία που παρουσιάζουν το περισσότερο τουριστικό ενδιαφέρον είναι γνωστά ως αυτόνομοι τουριστικοί προορισμοί που τυχαίνει, να έχουν και κάποιο «σκούρο» τόνο. Οι χώροι που εμφανίζουν ενδιαφέρον μπορούν να ομαδοποιηθούν σε πέντε κατηγορίες.

Τα νησιά εξορίας, τόποι απομόνωσης και την τιμωρίας, για πολιτικούς, ιατρικούς ή κοινωνικούς λόγους και σε αυτά ανήκουν μεταξύ άλλων, το Μπούρτζι, η Γυάρος, η Μακρόνησος και η Σπιναλόγκα. Οι χώροι θανάτου σε περιοχές ταφής και τίμησης νεκρών, όπως το Α Νεκροταφείο Αθηνών.

Τα μνημεία και μουσεία, που σχετίζονται με μάχες, χώρους βασανισμού ή θανάτων, όπως το πολεμικό μουσείο, το δημοτικό μουσείο καλαβρυτινού ολοκαυτώματος το μνημείο του Πολυτεχνείου και το μνημείο της Gestapo, που σήμερα βρίσκεται στην είσοδο πολυκαταστήματος στο κέντρο της Αθήνας.

Οι αρχαιολογικοί χώροι, που ανήκουν στο μακρινό παρελθόν και δεν έχουν μεγάλη επιρροή στην σημερινή πραγματικότητα της χώρας, όπως, το Νεκρομαντείο του Αχέροντα και το νεκροταφείο των Βογομίλων.

Τέλος, τα παράδοξα, που εμφανίζουν μεγάλη επισκεψιμότητα και τα εκμεταλλεύεται ήδη η τουριστική βιομηχανία, όπως η παραλία του Ναυαγίου, στη Ζάκυνθο, που παρότι δεν σχετίζονται με τον θάνατο τον βασανισμό ή τον πόλεμο, έχουν μια σκοτεινή ιστορία. Έτσι, στην Ελλάδα, οι χώροι οι οποίοι εμφανίζουν σκοτεινό ενδιαφέρον ποικίλουν σε θεματική, περιεχόμενο, κλίμακα, ιστορική ή λαογραφική σημασία.

Ο σημερινός τουρίστας αναζητά κάτι διαφορετικό, από αυτό που του προσφέρει ο συμβατικός τουρισμός, για να εντείνει την εμπειρία του, θέλει να βιώσει το αντισυμβατικό, το απροσδόκητο, το «άλλο», το σκοτεινό. Έτσι αν και ο σκοτεινός τουρισμός εμπεριέχει το «αρνητικό», κρύβει παράλληλα το «θετικό» για όσους θέλουν να μάθουν κάτι νέο ή να προσεγγίσουν με άλλη οπτική περιοχές που ήδη γνωρίζουν. Ρίχνοντας λίγη σκιά στο επόμενό μας ταξίδι, ακολουθώντας ένα σκοτεινότερο μονοπάτι, θα αναδυθούν πτυχές της ανθρώπινης φύσης, που πασχίζουν να βγουν προς το φως.

 *Ο Μιχάλης Καραμιχάλης είναι αρχιτέκτονας