Μονή Τοπλού: Το Ορθόδοξο «κάστρο» της Κρήτης

Η Μονή Τοπλού είναι ιστορικό μοναστήρι στον νομό Λασιθίου, στην ανατολική πλευρά της Κρήτης. Κτισμένη στο ακρωτήρι του Σαμωνίου ή Κάβο Σίδερου, βρίσκεται 10 χλμ ανατολικά της Σητείας και 6 χλμ βόρεια του Παλαικάστρου.

Η αρχική Mονή φέρεται να κτίστηκε τον 15ο αιώνα, αλλά καταστράφηκε το 1612 λόγω σεισμού. Κατόπιν, ανοικοδομήθηκε με την οικονομική ενίσχυση των Βενετών κυρίαρχων του νησιού, ωστόσο καταστράφηκε εκ νέου κατά την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης.

Η αρχική ονομασία της Μονής είναι «Παναγία η Ακρωτηριανή», όπως προκύπτει από επίσημα έγγραφα και σφραγίδες του 15ου ή του 16ου αιώνα. Με την ονομασία «Τοπλού» αναφέρεται πρώτη φορά σε τουρκικό έγγραφο του 1673. Για την προέλευση του ονόματος της Μονής Τοπλού έχουν ειπωθεί πολλές εκδοχές με πιο επικρατέστερη την άποψη ότι προέρχεται από την τουρκική λέξη Τοπ ( = κανόνι) εξαιτίας ενός μικρού κανονιού που υπήρχε εκεί από την περίοδο της Ενετοκρατίας και το οποίο όχι μόνο προφύλασσε τη Μονή από τους πειρατές, αλλά και ειδοποιούσε τα γύρω χωριά, εάν διέτρεχε κίνδυνο.

Το μοναστήρι διέθετε και διαθέτει ακόμα και σήμερα τεράστια ακίνητη περιουσία (κτήματα, αμπελώνες, ελαιώνες). Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ακόμα και σήμερα, όταν αναφέρονται στη Μονή, την προσφωνούν με το όνομα «Το Μεγάλο Μοναστήρι».

Το καθολικό της μονής είναι δίκλιτο, με το βόρειο κλίτος αφιερωμένο στο Γενέσιο (Γενέθλιο) της Θεοτόκου και το νότιο στον Άγιο Iωάννη τον Θεολόγο. Στο βορειοανατολικό τμήμα της μεγαλονήσου, σε απόσταση 12 περίπου χλμ A-BA από την πόλη της Σητείας, βρίσκεται μια από τις πλουσιότερες και μεγαλύτερες μονές όχι μόνο του Λασιθίου αλλά και ολόκληρης της Κρήτης, η σταυροπηγιακή μονή Τοπλού, φρουριακού χαρακτήρα.

Κατά μία εκδοχή, η ίδρυση της μονής (στον ύστερο 14ο αιώνα ή, σύμφωνα με άλλη πηγή, στα τέλη του 15ου αιώνα) οφείλεται στην ανεύρεση μιας εικόνας της Θεοτόκου μέσα σε γειτονικό σπήλαιο.

Κατά μία άλλη πάλι εκδοχή, η μονή ιδρύθηκε στη θέση παλαιότερης και μικρότερης μονής, που καταστράφηκε πιθανώς από τούρκους πειρατές μεταξύ των ετών 1460 και 1470.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, η ονομασία Τοπλού, που αντικατέστησε την παλαιότερη ονομασία της μονής (Παναγία η Ακρωτηριανή, λόγω της θέσης της στο ανατολικό άκρο της Κρήτης) το 17ο αιώνα, προήλθε από το κανόνι (στην τουρκική γλώσσα top – τοπ) που διέθετε το μοναστήρι για την προστασία του από ενδεχόμενες πειρατικές επιδρομές.

Η μονή, που υπέστη καταστροφές εξαιτίας σεισμού το 1612 και ανοικοδομήθηκε με την οικονομική ενίσχυση των Βενετών, κατέστη σταυροπηγιακή (δηλαδή, υπάγεται στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριάρχη και όχι του επιχωρίου επισκόπου) το 1704.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της Tουρκοκρατίας λειτουργούσε στη μονή Τοπλού σχολείο, ενώ μετά το 1870 ιδρύθηκε αλληλοδιδακτικό σχολείο.

Το καθολικό της μονής είναι δίκλιτο, με το βόρειο κλίτος αφιερωμένο στο Γενέσιο (Γενέθλιο) της Θεοτόκου και το νότιο στον Άγιο Iωάννη τον Θεολόγο.

Το μεγάλο μοναστηριακό συγκρότημα περιλαμβάνει επίσης χαρακτηριστικό κωδωνοστάσιο, κελιά, μαγειρεία, ηγουμενείο, ξενώνες και αποθήκες.

Στους μουσειακούς χώρους της μονής εκτίθενται κρητικές εικόνες 15ου-19ου αιώνα, χειρόγραφα και βιβλία 16ου-19ου αιώνα, αρχιερατικά άμφια και εκκλησιαστικά είδη, όπλα και λάβαρα από κρητικές επαναστάσεις και το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χαλκογραφίες και λιθογραφίες 16ου-19ου αιώνα.

Αξιοσημείωτο είναι ότι η μονή Τοπλού διαθέτει ελαιουργείο, εμφιαλωτήριο οίνου και αποστακτήριο τσικουδιάς.

Τα παραγόμενα προϊόντα (ελαιόλαδο, κρασί και τσικουδιά) τυποποιούνται και διατίθενται στην τοπική και τη διεθνή αγορά.

Ειδικότερα, τα κρασιά της μονής Τοπλού Θραψαθήρι-Βηλάνα (λευκό), Merlot-Syrah και Λιάτικο-Μαντηλάρι (κόκκινα) φημίζονται, καθώς προσφέρουν πραγματικά μοναδικά αρώματα και γεύσεις.

Η Ιερά Μονή Τοπλού, Σητεία

Σήμερα η Ιερά Μονή Τοπλού

Η Μονή έχει εγκαινιασθεί και έχει αναστηλωθεί πάρα πολλές φορές και έχει αναδειχτεί ως ένα από τα πιο αξιόλογα κρητικά μοναστήρια. Επίσης είναι το μοναδικό μοναστήρι που σώζεται από τα πολλά μικρά και μεγάλα που υπήρχαν κάποτε στην περιοχή της Σητείας και τα οποία καταστράφηκαν από τους απελευθερωτικούς πολέμους και από τις λεηλασίες από τις πειρατικές επιδρομές. Επίσης, χάρη στον ηγούμενο Φιλόθεο Σπανουδάκη, ιδρύθηκε στη Μονή Μουσείο Χαλκογραφιών και Ελληνικών Λαϊκών Χαρακτικών τα οποία φτιάχτηκαν από τους μοναχούς τον 18ο και τον 19ο αιώνα.

Ακόμα και σήμερα όμως η οικονομία της Μονής ανθεί αφού παράγει βιολογικά προϊόντα όπως κρασί, τσικουδιά και λάδι ενώ έχει κατασκευάσει και ελαιοτριβείο, τυποποιητήριο ελαιολάδου, οινοποιείο καθώς και τυποποιητήριο κρασιού και τσικουδιάς. Το εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο της επαρχίας Σητείας προέρχεται από την ποικιλία Κορωνέικη και έχει πάρει διεθνή βραβεία από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Επίσης και το πόρισμα του χημικού εργαστηρίου του Υπουργείου Ανάπτυξης δίνει υψηλό βαθμό στο συγκεκριμένο ελαιόλαδο. Επιπλέον παράγει πολλές ποικιλίες κρασιού όπως είναι το λευκό Θραψαθήρι και Βηλάνα καθώς και το κόκκινο Merlot-Syrah που έχουν ήδη γίνει σημείο αναφοράς όπως και το γλυκό κόκκινο κρασί από λιαστά σταφύλια της ποικιλίας Λιάτικο. Τα προϊόντα που εξάγει η Μονή φέρουν την ονομασία της.

Ελαιόλαδο της Ιεράς Μονής Τοπλού, Σητεία

 

Το Μέλι της Ιεράς Μονής Τοπλού, Σητεία