Θερινή ώρα: Γιατί την εφαρμόζουμε;

Μια από τις σταθερές του κόσμου μας ξεδιπλώνεται στο απλό μοτίβο πως τα ρολόγια πηγαίνουν μπροστά μία ώρα την άνοιξη και το φθινόπωρο γυρίζουν πίσω.

Γιατί βάλθηκε λοιπόν η Κομισιόν να το καταργήσει αυτό; Ήδη από τον Οκτώβριο του 2017 ξεκίνησαν οι συζητήσεις για την κατάργηση της θερινής ώρας και προσφάτως, τον Φεβρουάριο το 2018, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε πράγματι υπέρ της κατάργησης της θερινής ώρας με βασικό επιχείρημα ότι πλήττει την υγεία των πολιτών.

Το μπαλάκι έχει τώρα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που καλείται να αξιολογήσει τις γνωμοδοτήσεις και τη φορτική πίεση της Φινλανδίας, που ζητά επιτακτικά εδώ και καιρό να τελειώνουμε με την αλλαγή της ώρας.

Για την ώρα, η αρμόδια επιτροπή της Ε.Ε. κλίνει προς την άποψη των επιστημόνων ότι η αλλαγή της ώρας προκαλεί διαταραχές στον ύπνο, μειωμένη απόδοση στην εργασία, ενώ μπορεί να έχει ακόμα και επιζήμιες επιπτώσεις στην υγεία μας.

Το ψήφισμά της, το οποίο υιοθετήθηκε με 384 ψήφους υπέρ, 153 κατά και 12 αποχές, δεν έχει τεθεί ακόμα σε ισχύ, επιτρέπει πάντως στην Κομισιόν να το αξιολογήσει και να τροποποιήσει τη σχετική οδηγία 84/2000 περί θερινής ώρας.

Δεν είναι όμως μόνο οι Φινλανδοί που θέλουν την κατάργηση της θερινής ώρας, καθώς όπως μας λέει το ασφαλιστικό ταμείο DAK της Γερμανίας, τα τρία τέταρτα των πολιτών της ζητούν επίσης την κατάργηση της διπλής ετήσιας ώρας. Κι αυτό μάλιστα σε μια χώρα που ήταν παραδοσιακά μπροστάρης στη θερινή ώρα, καθώς ήταν πράγματι η πρώτη που την υιοθέτησε στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το θέμα δεν απασχολεί βέβαια μόνο την Ευρωπαϊκή Ένωση, όντας πια ένα από τα πλέον καυτά debates στο τραπέζι του Ευρωκοινοβουλίου, καθώς πολλές χώρες γνώρισαν τις δικές τους περιπέτειες με τη μεταβολή των δεικτών του ρολογιού δυο φορές τον χρόνο και κατέληξαν σε διάφορες λύσεις.

Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, που το Κογκρέσο είχε αποφασίσει εδώ και καμιά εκατοστή χρόνια υπέρ της θερινής ώρας -της «πρόωρης άνοιξης», όπως την αποκαλούσε χαριτωμένα το ψήφισμά του-, τα επιχειρήματα υπέρ της έχουν καταρριφθεί όλα από τους επιστήμονες, κι όμως συνεχίζει να εφαρμόζεται.

Και όχι μόνο αυτό, αλλά η Ηλιόλουστη Πολιτεία, η Φλόριντα, αποφάσισε μόλις διά νόμου να κάνει τη θερινή ώρα πραγματικότητα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους! Αν το νομοσχέδιο εγκριθεί από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ, αυτό θα σημάνει πρακτικά τη μετακίνηση της πολιτείας μία ζώνη ώρας προς τα ανατολικά.

Όχι πως ο νομοθέτης υπολόγισε το κόστος των διεθνών και διαπολιτειακών εμπορικών συναλλαγών, καθώς βασίστηκε στα ίδια ακριβώς αισιόδοξα επιχειρήματα, αυτά τα δημιουργικά μαθηματικά, που είχαν οδηγήσει τις χώρες να υιοθετήσουν τη θερινή ώρα εδώ και έναν αιώνα. Προβλέψεις για τεράστιες ενεργειακές εξοικονομήσεις δηλαδή, καλύτερες γεωργικές σοδειές και περισσότερο φως για τους εργάτες της φάμπρικας.

Να «βάλουμε περισσότερο ήλιο στις ζωές μας» θέλουν οι νομοθέτες της Φλόριντα, έχει όμως αυτό πρακτικά οφέλη;

Γιατί έχουμε θερινή ώρα

«Ώρα Εξοικονόμησης Ημερήσιου Φωτός» (Daylight Saving Time – DST) αποκαλούν διεθνώς τη θερινή ώρα, τοποθετώντας τους δείκτες του ρολογιού μία ώρα μπροστά από το ηλιακό ρολόι δηλαδή, δείχνοντας και το κίνητρο που ελλοχεύει πίσω από την κίνηση. Μόνο που από τις αναφορές και τις πηγές προκύπτει το αρκούντως παράλογο φαινόμενο πως τόσο οι υποστηρικτές όσο και οι πολέμιοί της δεν γνωρίζουν τι κάνει ακριβώς!

Και παρά το όνομά της, δεν φαίνεται να έχει εξοικονομήσει ποτέ τίποτα και σε κανέναν. Αυτό που έκανε ωστόσο είναι να αποδειχτεί ένα δαιμόνιο και αποτελεσματικότατο σχέδιο για ακόμα μεγαλύτερες εμπορικές σπατάλες. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Για αιώνες και αιώνες, οι άνθρωποι σήκωναν τα μάτια τους στον ουρανό και υπολόγιζαν τον χρόνο με βάση τον ήλιο, καταλήγοντας σε κωμικοτραγικές καταστάσεις χρονικών ανισοτήτων ακόμα και στην ίδια πόλη. Κι ενώ έτσι δούλευε ο κόσμος, για τις σιδηροδρομικές υπηρεσίες αυτό ήταν το λιγότερο απαράδεκτο. Τα τρένα χρειάζονταν συγχρονισμένα ρολόγια και δρομολόγια στην ώρα τους, κι έτσι έπρεπε η ώρα να σταθμιστεί διεθνώς. Πρότειναν λοιπόν να χωριστεί η υδρόγειος σε 24 ζώνες ώρας εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς ήταν σαφές πως το σύστημα της ηλιακής ώρας που υιοθετούσε αυθαίρετα ο καθένας δεν ήταν καθόλου κατάλληλο για τους σιδηροδρόμους.

Κι έτσι το 1883, με την τρομακτική δύναμή του, ο σιδηρόδρομος αντικατέστησε στα ξαφνικά την ηλιακή ώρα με τη διεθνή ώρα, χωρίς βοήθεια μάλιστα από κυβερνήσεις και γνωμοδοτικές επιτροπές. Και με ελάχιστη έως και καθόλου αντίδραση από τον κόσμο. Και τα ρολόγια του κοσμάκη παρέμειναν στην ησυχία τους για τα επόμενα τριάντα χρόνια, εκτός από αυτή την ενοχλητική συνήθεια του βρετανικού Κοινοβουλίου να συζητά μια φορά τον χρόνο τα περί θερινής ώρας.

Κι ενώ οι υπέρμαχοί της επιχειρηματολογούσαν ότι αν πήγαιναν οι δείκτες πιο μπροστά στους καλοκαιρινούς μήνες θα εξοικονομούσαν τεράστιες ποσότητες ενέργειας και θα ενθαρρύνονταν ακόμα περισσότερο οι υπαίθριες δραστηριότητες αναψυχής, οι πολέμιοί της κέρδιζαν συνεχώς. Κάθε χρόνο.

Όλα τα ξεκίνησε ένας νεοζηλανδός εντομολόγος(!), κάποιος Τζορτζ Χάντσον, που επέμενε ήδη από το 1895 πως τα ρολόγια έπρεπε να μετακινούνται το καλοκαίρι δύο ώρες μπροστά, καθώς έβλεπε λέει τα οφέλη του περισσότερου ηλιακού φως στις ζωές των εντόμων του. Στην ίδια πεπατημένη κινούνταν και ένας βρετανός κατασκευαστής και μανιώδης παίκτης του γκολφ, ο Γουίλιαμ Γουίλετ, ο οποίος το 1905 συνέλαβε κι αυτός ανεξάρτητα την ιδέα των οφελών της θερινής ώρας, καθώς παρατήρησε πόσοι πολλοί Λονδρέζοι κοιμόνταν ακόμα τα πρωινά παρά το γεγονός ότι ο ήλιος είχε ανατείλει εδώ και ώρα. Αργότερα παραδέχτηκε βέβαια πως συνέλαβε την ιδέα γιατί του την έσπαγε να πρέπει να τα μαζέψει και να φύγει από το γήπεδο του γκολφ γιατί βράδιαζε νωρίς.

Είχε όμως τον τρόπο του να φτάνουν οι παραινέσεις του στην πολιτική ζωή του τόπου και δύο μόλις χρόνια αργότερα η πρότασή του θα έφτανε στη βρετανική Βουλή, που όπως είπαμε κοβόταν κάθε χρόνο. Έτσι φτάσαμε στο 1916, όταν εντελώς στα ξαφνικά η Γερμανία (και αμέσως μετά η Αυστρο-Ουγγαρία) υιοθέτησε την κατάφωρα βρετανική ιδέα της θερινής ώρας, μπας και έσωζε πολύτιμους ενεργειακούς πόρους καθώς ήταν όπως ξέρουμε σε πόλεμο. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο συγκεκριμένα.

Παρά το γεγονός ότι ο Γουίλετ προπαγάνδισε για τελευταία φορά τη θερινή ώρα το 1915, μιας και πέθανε εκείνη τη χρονιά (χωρίς να μάθει πως ένα χωριουδάκι στο Οντάριο του Καναδά είχε ενστερνιστεί την πρότασή του), η Μεγάλη Βρετανία θα υιοθετούσε τελικά την ιδέα του το 1917, καθώς το είχαν κάνει οι Γερμανοί και μπορεί να είχαν ωφεληθεί τελικά από την εφαρμογή της εξοικονομώντας κάρβουνο. Και παρά τη μανιασμένη αντίθεση των αγροτικών ενώσεων, το ίδιο θα έκαναν ευθύς αμέσως και οι ΗΠΑ, αλλά και οι περισσότεροι σύμμαχοι των Βρετανών στον Α’ Παγκόσμιο. Ακόμα και η Ρωσία.

Οι ΗΠΑ είχαν τον Βενιαμίν Φραγκλίνο, τον οποίο θέλουν οι αναφορές να προωθεί κι αυτός τη θερινή ώρα, υπέρμαχος καθώς ήταν του σλόγκαν «κοιμάμαι νωρίς, ξυπνάω νωρίς». Ο Φραγκλίνος είχε δει πόσα κεριά θα έσωζαν οι Παριζιάνοι το 1784, αν και παρά την απήχηση του μύθου, ο ίδιος δεν είχε προτείνει ποτέ και πουθενά την υιοθέτηση της θερινής ώρας. Έζησε εξάλλου σε εποχές που ούτε οι ζώνες ώρες δεν υπήρχαν! Όσο για την περιβόητη επιστολή του στον εκδότη του «Journal of Paris», ισχυρίζεται απλώς πως οι Παριζιάνοι θα μπορούσαν να εξοικονομήσουν κεριά αν σηκώνονταν νωρίτερα από το κρεβάτι τους το πρωί. Και σε κάθε περίπτωση, το έλεγε αστειευόμενος.

Έτσι υιοθέτησαν οι χώρες τη θερινή ώρα, μέσα στον πυρετό του Α’ Παγκοσμίου, γι’ αυτό και μετά το τέλος του το 1918 οι περισσότερες επέστρεψαν στις παλιές και δοκιμασμένες συνταγές. Όχι όλες, καθώς Καναδάς, Γαλλία, Αγγλία και Ιρλανδία επέμειναν και άλλες επέστρεψαν στο μέτρο στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου, όταν φάνηκε πως η θερινή ώρα θα καθιερωνόταν στη Δύση.

Και πράγματι αυτό συνέβη, χρόνια αργότερα από τις προβλέψεις ωστόσο και συγκεκριμένα στην ενεργειακή κρίση της δεκαετίας του 1970. Εμείς την πρωτο-εφαρμόσαμε δοκιμαστικά το 1932 για δύο μήνες, δεν πήγε όμως καλά το μέτρο και εγκαταλείφθηκε. Και όπως και οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης, η θερινή ώρα υιοθετήθηκε στα χρόνια της ενεργειακής κρίσης του 1973 και σε μας συγκεκριμένα το 1975…

Τι γίνεται με τα επιχειρήματα

Το μεγαλύτερο επιχείρημα υπέρ της υιοθέτησης της θερινής ώρας παραμένει διαχρονικά αναλλοίωτο: η μετακίνηση μίας ώρας ηλιακού φωτός μπροστά κατά τις πρώτες πρωινές ώρες (όταν ο περισσότερος κόσμος κοιμάται δηλαδή) θα μειώσει την ανάγκη για ηλεκτρικό ρεύμα στα σπίτια του κόσμου το απόγευμα, κάτι που σε περιόδους πολέμου φάνταζε ιδιαιτέρως ελκυστικό.

Μια από τις πρώτες αναφορές για τα πραγματικά θετικά της θερινής ώρας μάς έρχεται από το 1920 και την Επιτροπή Εμπορίου της Νέας Υόρκης, η οποία σε έκθεσή της καταμαρτυρεί πως οι ιδιοκτήτες των εμπορικών καταστημάτων της πόλης παρατήρησαν πως τα ηλιόλουστα απογεύματα που χάριζε η θερινή ώρα έκαναν περισσότερους καταναλωτές να σταματούν και να ψωνίζουν επιστρέφοντας στο σπίτι από τις δουλειές τους.

Την ίδια ώρα, η μεγαλύτερη ημέρα έκανε και τη συμμετοχή σε υπαίθριες και αθλητικές δραστηριότητες εμφανώς μαζικότερη. Η εφημερίδα «Washington Post» παρατήρησε το 1920, δύο χρόνια μετά την πιλοτική εφαρμογή του μέτρου σε κάποιες αμερικανικές πολιτείες, ότι οι πωλήσεις σε μπαλάκια του γκολφ είχαν αυξηθεί κατά 20%.

Κι έτσι το 1966 το Κογκρέσο υποχρέωσε τελικά διά νόμου την εξάμηνη εφαρμογή της θερινής ώρας σε όλες τις ΗΠΑ, καθώς ο εμπορικός σύλλογος είχε αποφανθεί πως το μέτρο ήταν ευεργετικό για τις δραστηριότητές του. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και η Ευρωπαϊκή Ένωση το 1999, όταν υπολόγισε πως η θερινή ώρα αυξάνει τις πωλήσεις στον κλάδο λιανεμπορίου των κρατών-μελών της κατά 3%. Ήταν όμως ευεργετικό και σε άλλους τομείς, αυτούς που ευαγγελιζόταν η θερινή ώρα;

Τα χρόνια πέρασαν από τότε και σήμερα ξέρουμε πως η ώρα επηρεάζει καθοριστικά τη συμπεριφορά μας. Η Nielsen, ας πούμε, που μετρά την τηλεθέαση, μας λέει πως ακόμα και τα δημοφιλέστερα τηλεοπτικά προϊόντα παρουσιάζουν μεγάλη μείωση κατά τη θερινή ώρα, καθώς πράγματι βγαίνουμε περισσότερο έξω για να χαρούμε την απογευματινή ηλιοφάνεια.

Η εξοικονόμηση πολύτιμης ενέργειας όμως, το κορυφαίο επιχείρημα του μέτρου, δεν υλοποιήθηκε ποτέ και πουθενά. Οι εγκυρότερες επιστημονικές μελέτες μας λένε περίτρανα πως όχι μόνο δεν εξοικονομούμε ενέργεια κατά τη θερινή ώρα, αλλά καταναλώνουμε ουσιαστικά περισσότερη! Και την ίδια ώρα αυξάνεται και κατά πολύ η χρήση της βενζίνης, μιας και εμείς οι Δυτικοί έχουμε τη συνήθεια να πηγαίνουμε ακόμα και στο πάρκο με το αυτοκίνητο.

Η Αυστραλία αποπειράθηκε το 2000 να εγκαινιάσει τη θερινή ώρα στα τέλη του χειμώνα, καθώς πίστεψε κι αυτή πως θα εξοικονομήσει ενέργεια. Τι συνέβη; Η συνολική κατανάλωση όχι μόνο δεν άλλαξε, αλλά τα πρωινά ενεργειακά εμφράγματα προκάλεσαν μπλακάουτ και οι τιμές της κιλοβατώρας αυξήθηκαν.

Λαμπρό παράδειγμα είναι εδώ και πάλι οι ΗΠΑ, οι οποίες σε μια απέλπιδα προσπάθεια να επιβιώσουν από την ενεργειακή κρίση που πυροδότησε το εμπάργκο του ΟΠΕΚ ανάγκασαν διά νόμου όλες τις πολιτείες τους στις 8 Ιανουαρίου 1974 (επί κυβέρνησης Νίξον) να υιοθετήσουν τη θερινή ώρα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Θα εξοικονομούσαν πολύτιμη ενέργεια, καθώς έτσι πίστευε ο κόσμος διαχρονικά, χωρίς ποτέ να το ελέγξει.

Τι συνέβη; Πριν καν τελειώσει ο Ιανουάριος, ο πρώτος μήνας εφαρμογής του μέτρου δηλαδή, οχτώ παιδιά έχασαν τη ζωή τους σε τροχαία δυστυχήματα στη Φλόριντα και μόνο, αναγκάζοντας την Επιτροπή Παιδείας της πολιτείας να αποδώσει τους θανάτους τους στο γεγονός ότι πήγαιναν στο σχολείο στο κατασκόταδο.

Μάθαμε κάτι από τις περιπέτειες των Αμερικανών; Θα δείξει…