Τα πρώτα εργοστάσια στην Ελλάδα

Η ελληνική βιομηχανία, από το 1830 έως σήμερα, έχει μια ιστορία που τα διαθέτει όλα: πλοκή, κερδισμένους και χαμένους, καλούς και κακούς, και η ιστορία της είναι κυρίως άκρως διδακτική, για όποιον θέλει να διδαχθεί.

Τα πρώτα χρόνια εκβιομηχάνισης της χώρας

Λίγο μετά το 1830 και κατά τις πρώτες δεκαετίας της ανεξαρτησίας της Ελλάδας αρχίζει η εμφάνιση των πρώτων μονάδων παραγωγής με αμυδρά βιομηχανικά χαρακτηριστικά. Μικρές μονάδες όπως αλευρόμυλοι, βυρσοδεψεία, ελαιοτριβεία και κλωστήρια κυρίως, αρχίζουν να εξελίσσονται και έτσι σταδιακά γίνεται η αρχή για τη δημιουργία πιο σύνθετων συγκροτημάτων. Ωστόσο, οι πρώτες αυτές προσπάθειες καταλήγουν να είναι περισσότερο ευκαιριακές και τελικά στάσιμες λόγω έλλειψης πόρων, γνώσης και ειδικευμένου εργατικού δυναμικού σε ένα έτσι κι αλλιώς δύσκολο περιβάλλον, αφού η εγχώρια αγορά ήταν μικρή εκείνη την εποχή.

Τέσσερις δεκαετίες αργότερα και ως τις αρχές του 20ου αιώνα, το κλίμα δείχνει να έχει αλλάξει προς το θετικότερο με περισσότερες από εκατό βιομηχανικές επιχειρήσεις να δείχνουν ασθενή σημάδια ανάπτυξης. Παρά τις προσπάθειες, όμως, τα σχέδια και τις καλές προθέσεις, η κατάσταση επιδεινώνεται λόγω έλλειψης απαραίτητων προϋποθέσεων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, και η Ελλάδα βρίσκεται να έχει ελάχιστα κοινά σημεία με τις χώρες στην Δυτική και την Κεντρική Ευρώπη, οι οποίες μετά τη βιομηχανική επανάσταση αναπτύσσονται θεαματικά και σε γρήγορους ρυθμούς.

Φτάνοντας πια στο 1913 και έπειτα, κι αφού προσαρτήθηκαν τα Επτάνησα (1864) και η Θεσσαλία (1881) και είχε γίνει πλέον η ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών, γεγονότα που κατ’ επέκταση άρχισαν να αλλάζουν τα οικονομικά δεδομένα της Ελλάδας, ξεκίνησαν να φαίνονται πιο καθαρά και πιο σταθερά σημάδια ανάπτυξης και άρχισε να δημιουργείται ένα βιοµηχανικό δυναµικό με πολυδιάστατο χαρακτήρα, που είχε την τάση ανάπτυξης στην βαριά βιομηχανία όπως η µεταλλουργία, η ναυπηγική και η τσιµεντοβιοµηχανία, η οποία πρωτοεµφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα.

Κατά τις δεκαετίες 1910 και 1920 η Ελλάδα έχει μια σοβαρή εικόνα ως προς τη βιομηχανία. Από τις 335 μονάδες το 1909 η χωρά φτάνει στις 2.905 το 1920, αριθμοί που δείχνουν την «απογείωση» της ελληνικής βιομηχανίας η οποία σταθεροποιείται θετικά κυρίως μετά το 1920.

Οι χρυσές εποχές στην ελληνική βιομηχανία

Η ακμή της βιομηχανίας της Ελλάδας παρατηρήθηκε χρονικά σε δύο εποχές. Η πρώτη ήταν από τις αρχές του 20ου αιώνα ως τους Βαλκανικούς πολέμους περίπου, οπότε εισάγονται και αναπτύσσονται πολλοί νέοι κλάδοι παραγωγής προϊόντων, όπως η τσιμεντοβιομηχανία και τα χημικά. Σπουδαίο ρόλο σε αυτή την ανάπτυξη συνετέλεσε το γεγονός ότι πολλοί έλληνες αστοί τα προηγούμενα χρόνια είχαν σπουδάσει στη Ζυρίχη χημεία και μηχανική και επέστρεψαν στην Ελλάδα με το όραμα της προόδου της χώρας τους. Αυτοί οι άνθρωποι δημιούργησαν τον «κύκλο της Ζυρίχης» όπως έμεινε στην ιστορία. Τα τσιμέντα ΤΙΤΑΝ, η ΑΓΕΤ, τα ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ και η ΧΡΩΠΕΙ (χωματουργία Πειραιώς) δημιουργήθηκαν με τη δική τους συνεισφορά.

Η δεύτερη περίοδος προσδιορίζεται από την δεκαετία του ’50 και έπειτα, μαζί με το σχέδιο Μάρσαλ. Τότε η ελληνική βιομηχανία εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία που της δόθηκε και ανανεώθηκε ο εξοπλισμός της, καθώς επίσης ιδρύθηκαν και νέες μονάδες παραγωγής. Το 1950 ήδη λειτουργούν οι χρωματουργίες ΧΡΩΤΕΞ και η ΒΙΒΕΧΡΩΜ και τη διετία 1958 – 1960 αρχίζουν να λειτουργούν η ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ και τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ. Ως τα τέλη της δεκαετίας του ’60 η ελληνική βιομηχανία αποτελεί το 25% του ΑΕΠ. Ως το 1970 η ανάπτυξη συνεχίζεται δρομολογώντας ταυτόχρονα τεράστιες αλλαγές στη χώρα με την ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας και άλλων πόλεων και την τεράστια αστικοποίηση του πληθυσμού συνάμα.

Από τον χρυσό στην σκουριά

Δυστυχώς, η παρακμή για την ελληνική βιομηχανία δεν άργησε να έρθει. Ήδη από την δεκαετία του ’70 ξεκινά η αποβιομηχάνιση της χώρας παρά τις επιτυχίες ορισμένων επιχειρήσεων στον κλάδο και παρά το όραμα για περαιτέρω ανάπτυξη. Οι αιτίες και οι παράμετροι πολλές και σε συνδυασμό με τις πολιτικές, τις συγκυρίες και τα διάφορα γεγονότα παγκοσμίως, ήρθε σταδιακά το αποτέλεσμα του σήμερα.

Μια εποχή τεράστιων ανατροπών με την εμφάνιση της ψηφιακής επανάστασης, την παγκοσμιοποίηση, την κατάρρευση του νομισματικού συστήματος Bretton Woods (σύστημα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών) το 1971, η μεγάλη ενεργειακή κρίση με το πετρέλαιο, η πλήρης ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση με την χώρα να είναι απροετοίμαστη για κάτι τέτοιο, και αργότερα στην ΟΝΕ, γεγονός που αυτομάτως σήμαινε και την ένταξη σε ένα καθεστώς εμπορικού και οικονομικού φιλελευθερισμού, αυξάνοντας σημαντικά τον ανταγωνισμό.

Ταυτόχρονα οι αντιδράσεις οικολογικών κινημάτων που ξεκίνησαν από χώρες του εξωτερικού, η έλλειψη εκσυγχρονισμού και τεχνογνωσίας, η έλλειψη γνώσης και παιδείας γενικότερα και η ξενομανία του λαού, η έλλειψη πρώτων υλών και εργατικών χεριών, μορφές και μέθοδοι συνδικαλισμού που κάθε άλλο παρά υγιείς υπήρξαν, οι κρατικοποιήσεις πολλών επιχειρήσεων στον Οργανισμό Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων (μεγάλο θύμα της οποίας υπήρξε, για παράδειγμα, η Πειραϊκή Πατραϊκή η οποία λειτούργησε ως το 1992) άρχισαν σταδιακά να οδηγούν στην παρακμή της ελληνικής βιομηχανίας. Άλλες αιτίες είναι ο υπερδανεισμός των επιχειρήσεων που αποδείχθηκε καταστροφικός, αφού τα χρήματα δεν επενδύθηκαν σωστά ή καθόλου, και οι λάθος πολιτικές του κράτους που ανάγκασαν πολλές επιχειρήσεις να μεταφέρουν την έδρα τους στο εξωτερικό προκειμένου να γλυτώσουν από την φορολογία και τα προβλήματα της γραφειοκρατίας, αρχής γενομένης από την ΤΕΟΚΑΡ, που κατασκεύαζε αυτοκίνητα NISSAN στον Βόλο, κι αργότερα σαν ντόμινο ακολούθησαν κι άλλες.

Ακόμα και τα φοβερά γεγονότα των εμπρησμών μεγάλων πολυκαταστημάτων της Αθήνας το 1980 – 1981 ( Μινιόν, Λαμπρόπουλος, Κλαουδάτος κ.α) – μια υπόθεση που παραμένει ανεξιχνίαστη ως τις μέρες μας και έχει πλέον παραγραφεί, ωστόσο τότε κατάφερε τεράστιο πλήγμα στο ελληνικό εμπόριο και την θέση των κατεστραμμένων ελληνικών επιχειρήσεων πήραν ξένες επιχειρήσεις, αφού οι ελληνικές δεν μπόρεσαν να ανακάμψουν- όλα τα παραπάνω συνετέλεσαν στο να παρακμάσει η ελληνική βιομηχανία και να μοιάζουν σήμερα με πόλεις φαντάσματα εργοστασιακές εγκαταστάσεις ανά την Ελλάδα που δημιουργήθηκαν κάποτε με πολύ κόπο, κεφάλαια και όνειρα. Φυσικό επόμενο η ανεργία, η οποία αυξήθηκε σημαντικά και ιδιαίτερα στις βιομηχανικές πόλεις όπως η Νάουσα, ο Βόλος, η Πάτρα κ.ά

Προοπτική να λάμψει η σκουριά

Η έκθεση 160 ΧΡΟΝΙΑ MADE IN GREECE που παρουσιάστηκε από τις 18 Ιανουαρίου ως τις 25 Μαρτίου του 2018 από την τεχνόπολη του δήμου Αθηναίων και το Βιομηχανικό Μουσείου Φωταερίου θύμισε σε όλους, όσοι είχαν την τύχη να την επισκεφτούν, τους καιρούς που η ελληνική βιομηχανία πρόκοβε με τις μηχανές της στο φουλ. Στην συγκεκριμένη έκθεση το κοινό είχε την ευκαιρία να δει παλιά μηχανήματα και vintage συσκευές, υλικά της εποχής, διαφημίσεις, έγγραφα και σπάνιο οπτικοακουστικό υλικό που διέθεσαν οι εταιρίες που διατηρούσαν το αρχείο και τα αντικείμενα, αλλά και συλλέκτες. Έτσι, το κοινό είχε την δυνατότητα να κάνει ένα μικρό ταξίδι στον χρόνο και στον άλλοτε βιομηχανικό κόσμο. Έναν κόσμο με ζωή, χρώματα και ήχους που ξύπνησε ευχάριστες μνήμες στους παλιότερους και εντυπωσίασε τους νεότερους.

Αντίθετα, ωστόσο, συναισθήματα δημιουργήθηκαν το 2015, όταν ο βραβευμένος φωτογράφος Γιάννης Μπεχράκης (1960- 2019) αποτύπωσε με το φωτογραφικό του φακό την εγκατάλειψη και τα ερείπια της άλλοτε ακμάζουσας ελληνικής βιομηχανίας σε ένα οδοιπορικό από την Αθήνα ως τη Θράκη. Οι φωτογραφίες του οι οποίες πλαισίωσαν ένα ρεπορτάζ του πρακτορείου Reuters δείχνουν με τον ακριβέστερο τρόπο την κατάσταση η οποία επικρατεί σήμερα στα ερειπωμένα κτίρια που κάποτε ήταν εργοστάσια και έσφυζαν από ζωή. Τις φωτογραφίες μπορεί να δει κανείς εδώ. Η βιομηχανική μας κληρονομιά στο μεγαλύτερο μέρος της είναι πλέον ένας σωρός από ανάκατα φθαρμένα υλικά και θλίψη.

Ωστόσο, αυτή η κληρονομιά που μοιάζει άχρηστη μπορεί να γίνει χρήσιμη κι από σκουριά να γίνει πάλι χρυσός αν γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες για την σωστή εκμετάλλευσή της. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που μέσα από το παλιό γεννήθηκε το καινούργιο και εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κτίρια ζωντάνεψαν ξανά με την ένταξή τους σε προγράμματα αστικής αναγέννησης, αφού μετατράπηκαν σε μουσεία και σε χώρους έκθεσης και πολιτισμού. Ήδη υπάρχουν πολλά επιτυχημένα παραδείγματα στη χώρα μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το μουσείο Μπενάκη που ήταν ένα παλιό βιομηχανικό κτίριο τριών ορόφων και κάποτε υπήρξε αποθήκη και χώρος στάθμευσης φορτηγών. Το εργοστάσιο πλινθοκεραμοποιίας Τσαλαπάτα στο Βόλο που επίσης μετατράπηκε σε μουσείο και χώρος διάφορων πολιτιστικών δράσεων, αλλά και το βιομηχανικό μουσείο φωταερίου που αναφέρθηκε πιο πάνω το οποίο φιλοξένησε την έκθεση 160 ΧΡΟΝΙΑ MADE IN GREECE

Δεν υπάρχει μόνο άσπρο ή μαύρο

Παρά τις οικονομικές δυσκολίες και τις αρνητικές συγκυρίες γενικότερα, υπάρχουν επιχειρήσεις που άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου και εξακολουθούν να προοδεύουν και να προσφέρουν ακολουθώντας την εποχή και τις αλλαγές της. Αναφέρονται ενδεικτικά και τυχαία οι εταιρίες: ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΣ, ΙΟΝ, ΚΥΚΝΟΣ, ΕΨΑ, SKAG, ΜΕΛΙΣΣΑ, και ευτυχώς υπάρχουν πολλές ακόμη που εξακολουθούν να λειτουργούν επιτυχημένα με μια τεράστια ιστορία πίσω τους.

Η Ελλάδα, τόπος ευλογημένος ποικιλοτρόπως, εξακολουθεί να παράγει προϊόντα και εξακολουθεί να έχει άξιους ανθρώπους που μπορούν να βοηθήσουν στα μέγιστα την πρόοδό της. Σε μια χώρα που ως τώρα, συχνά, έβλεπε τους προορισμούς, αλλά δεν έβλεπε τις διαδρομές, είναι απολύτως αναγκαίο να πάρουμε επιτέλους τα μαθήματα από το παρελθόν, καλά και άσχημα, και με σοβαρότητα, βούληση και κυρίως όραμα, να αποφασίσουμε και να οργανώσουμε την πρόοδό μας βήμα – βήμα προχωρώντας στο μέλλον. Και γι’ αυτό χρειάζεται συλλογική προσπάθεια. Για το μέλλον μας είμαστε όλοι υπεύθυνοι.