Ποιο είναι το παγκόσμιο νόημα της νηστείας

Συνυφασμένη με το λατρευτικό όλων των μεγάλων θρησκειών και των φιλοσοφικών ρευμάτων, η εκούσια αποχή από το φαγητό τηρείται στην κάθε μία για διαφορετικούς λόγους.

Τι είναι αλήθεια η νηστεία; Ποια είναι η βάση της και πώς έφτασε να θεωρείται αναπόδραστη οδός προς την πνευματική φώτιση;

Για να ξεκινήσουμε, ας δούμε την ετυμολογία της. «Νηστεία» ονομάζεται η ηθελημένη αποχή από την τροφή. Η λέξη παράγεται από το στερητικό πρόθημα «νη» και το ρήμα «εσθίω» (τρώω) και περιγράφει διάφορες μορφές αποχής από το φαγητό.

Ο όρος δηλαδή μπορεί να δηλώνει είτε μια συνειδητή αποχή από συγκεκριμένες κατηγορίες τροφών, είτε ακόμη και την πλήρη ασιτία για  συγκεκριμένες ώρες της ημέρας. Συνυφασμένη με το λατρευτικό όλων των μεγάλων θρησκειών, τηρείται στην κάθε μία για διαφορετικούς  λόγους. Ως έμπρακτη ένδειξη ευλάβειας, ως μέσον κάθαρσης και εξαγνισμού, ως έκφραση πίστης, μέτρου, εγκράτειας, αυτοελέγχου, ως  άσκηση ταπεινότητας και αυτοτιμωρίας, ακόμη και ως έκφραση πένθους. Πάντως, σε όλες τις περιπτώσεις, η νηστεία οδηγεί στην πνευματική ανάταση.

Η νηστεία στην προχριστιανική εποχή

Οι πρώτες αναφορές στην πρακτική της νηστείας προέρχονται από την Άπω Ανατολή. Στον ινδουιστικό Νόμο του Μανού (Manus ti /Manava Dharmasastra), που είναι γραμμένος στα σανσκριτικά και χρονολογείται μεταξύ 1250 και 1000 π.Χ., βρίσκουμε τις πρώτες εντολές που σχετίζονται με την αποχή από το φαγητό. Αν και στην Αίγυπτο δεν βρέθηκε ποτέ κάποιο σχετικό ιερό κείμενο ή κάποιος κώδικας εντολών, είναι γνωστό ότι οι Αιγύπτιοι νήστευαν στις εορτές της Ίσιδας και σε όλες σχεδόν τις γιορτές τους τόσο για θρησκευτικούς λόγους όσο και για λόγους/Η νηστεία και το παγκόσμιο νόημά της. Συνυφασμένη με το λατρευτικό όλων των μεγάλων θρησκειών και των φιλοσοφικών ρευμάτων, η εκούσια αποχή από το φαγητό τηρείται στην κάθε μία για διαφορετικούς λόγους υγείας. Ιδίως οι ιερείς υποβάλλονταν σε αποχή από επτά ημέρες έως και έξι βδομάδες, που ορίζονταν από τη θεά Μα’άτ, η οποία ήταν η προσωποποίηση της απόλυτης αλήθειας και όριζε τους δεοντολογικούς και ηθικούς κώδικες που έπρεπε να υπακούει κάθε Αιγύπτιος στη ζωή του.

Νηστεία και λιτός βίος των αρχαίων Ελλήνων

Η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων, μέχρι τον 4ο π.Χ. αιώνα, ήταν ιδιαιτέρως λιτή και οι Αθηναίοι νήστευαν μονάχα κατά τη διάρκεια των εορτών των Ελευσινίων και των Θεσμοφορίων. Όσοι συμμετείχαν στα μυστήρια απείχαν απαραιτήτως από το φαγητό και το ποτό, για κάθαρση και εξιλασμό, με σκοπό να εξασφαλίσουν την ευμένεια των θεών κατά τη μύηση.

Ημέρες νηστείας, σύμφωνα με τους κανόνες

«Από το δένδρο όμως της γνώσεως του καλού και κακού δεν πρέπει ποτέ να φάγετε. Γιατί την ημέρα που θα φάτε τον καρπό του, θα χάσετε το δικαίωμα της αθανασίας, θα πεθάνετε». (Γένεση 2,17). Υπολογίζοντας τις 180-200 ημέρες νηστείας που ορίζει η Ορθόδοξη Εκκλησία (40 τα Χριστούγεννα, 50 πριν από το Πάσχα, 14 της Παναγίας τον Αύγουστο, των Αγίων Αποστόλων και το κάθε Τετάρτη και Παρασκευή), διαπιστώνουμε πως αγγίζουν τα δύο τρίτα του έτους. Για την Ορθοδοξία η πιο αυστηρή νηστεία τηρείται τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή: αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει την Κυριακή της Αναστάσεως. Κατά τη διάρκειά της το λάδι καταλύεται (επιτρέπεται) μόνο Σάββατο και Κυριακή.

Του Ευαγγελισμού και την Κυριακή των Βαΐων καταλύεται το ψάρι, ενώ των αγίων 40 Μαρτύρων επιτρέπεται το λάδι. Η διάρκεια της Σαρακοστής (σαράντα ημέρες, χωρίς να υπολογίζονται οι Κυριακές) σχετίζεται με τα 40 χρόνια που πέρασε ο λαός του Ισραήλ στην έρημο, από τη φυγή του από την Αίγυπτο μέχρι την είσοδό του στη Γη της Επαγγελίας. Συνδέεται και με τις 40 ημέρες που πέρασε ο Χριστός στην έρημο, μεταξύ του βαπτίσματός Του και της έναρξης της δημόσιας ζωής Του. Έκτοτε, ο αριθμός 40 συμβολίζει τον χρόνο προετοιμασίας για κάθε νέα αρχή.

Η Σαρακοστή για τη δυτική χριστιανοσύνη ξεκινά την  Τετάρτη των Τεφρών και τελειώνει τη Μεγάλη Πέμπτη, πριν από τον εορτασμό του τελευταίου Δείπνου. Οι Δυτικοί γιορτάζουν την Ανάσταση του Χριστού το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ και την Κυριακή του Πάσχα. Οι νηστείες της Καθολικής Εκκλησίας είναι χαλαρότερες από εκείνες της Ορθόδοξης, αφού απαγορεύουν ουσιαστικά μόνο το κρέας και κάνουν διάκριση μεταξύ νηστείας (jeûne) και ημερών αποχής από το κρέας και τα λιπαρά (jours maigres/d’abstinence), δηλαδή όλες τις Παρασκευές κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής (Carême).

Στην εβραϊκή θρησκεία

Στον Ιουδαϊσμό η νηστεία λέγεται «τα’ανίτ» (ταπείνωση) και είναι μια περίοδος εθελούσιας στέρησης τροφής και ποτού, συμπεριλαμβανομένου του νερού, αλλά και οποιασδήποτε απόλαυσης και τηρείται για λόγους δημόσιας μετάνοιας, πένθους και εξαγνισμού. Το τα’ανίτ τηρείται την ημέρα του Εξιλασμού Γιομ Κιπούρ, ημέρα αφιερωμένη στη μεταμέλεια, στην προσευχή και την επίκληση στη  μεγαλοσύνη του Θεού. Η νηστεία του Τισσά Μπε’ Αβ, την ενάτη ημέρα του Αβ, του πέμπτου μήνα του χρόνου, είναι η πιο λυπητερή ημέρα του εβραϊκού ημερολογίου, ημέρα μνήμης και πένθους για την καταστροφή και των δύο ιερών ναών τους.

Τι λέει το κοράνι;

Για τους μουσουλμάνους νηστεία δεν σημαίνει απλά αποχή από κάθε είδους φαγητό, αλλά και υποταγή στο Θεό. Η νηστεία τηρείται, από την αυγή μέχρι το ηλιοβασίλεμα, κατά τη διάρκεια του ένατου σεληνιακού μήνα, του Ραμαντάν, σύμφωνα με το ισλαμικό ημερολόγιο, είναι ένας από τους ιερούς κανόνες του Ισλάμ, σε ανάμνηση της αποκάλυψης, του Λαγιάτ αλ Καντάρ ή της Νύχτας του Πεπρωμένου. Λέγεται ότι το έτος 610 ο Αρχάγγελος Γαβριήλ εμφανίστηκε στον Προφήτη Μωάμεθ και του αποκάλυψε το Κοράνι, το ιερό βιβλίο, κατά τη διάρκεια του μήνα του Ραμαζανίου. Κατά τη διάρκεια της νηστείας πίνουν μόνο νερό, τσάι και καφέ, δεν καπνίζουν και δεν επιτρέπεται να έχουν σεξουαλική επαφή.

Βουδισμός και αποχή

Η νηστεία για τους βουδιστές σημαίνει χορτοφαγία και αποκοπή από τις χαρές που προσφέρει η τροφή στον άνθρωπο για να κινητοποιήσει την επιθυμία της γεύσης. Απέχουν από το κρέας δύο φορές τον μήνα, τις ημέρες της νέας Σελήνης ή της Πανσελήνου, ή έξι φορές τον μήνα και συχνότερα. Σύμφωνα με τη βουδιστική θρησκεία, τα παιδιά νηστεύουν σπάνια.

Επειδή η νηστεία για τους μοναχούς είναι πολύ πιο δύσκολη πρακτική, πραγματοποιείται με την καθοδήγηση ενός δασκάλου. Οι τέσσερις κανόνες που αφορούν το φαγητό, σύμφωνα με την ασκητική πρακτική που λέγεται «dhutanga» (αναζωογόνηση), λένε: φαγητό μία φορά την ημέρα, φαγητό μόνο σε ένα γεύμα, μείωση της ποσότητας φαγητού και μόνο όσο φαγητό έλαβαν από τα επτά πρώτα σπίτια που ευλόγησαν. Πώς μεταφράζεται το τελευταίο; Οι βουδιστές μοναχοί τριγυρνούν στα χωριά και ευλογούν τους ανθρώπους και σε αντάλλαγμα δέχονται το φαγητό που ρίχνει ο κόσμος στα μπολ τους.

Η νηστεία στην υπηρεσία της ιατρικής

Για να κατανοήσουμε τη σχετικά πρόσφατη στάση του ιατρικού κόσμου σε σχέση με τη νηστεία, θα πρέπει να γυρίσουμε 60 χρόνια πίσω, όταν πραγματοποιήθηκαν, στη Σοβιετική Ένωση, τα πρώτα ιατρικά πειράματα σε ανθρώπους που υποβλήθηκαν σε νηστεία.

Στη δεκαετία του 1950, ο Ρώσος ψυχίατρος Youri Sergueïevitch Nikolaïev (1905-1998) εφαρμόζει σε ασθενείς του που πάσχουν από κατάθλιψη ή σχιζοφρένεια μια θεραπεία νηστείας η οποία επιτρέπει στο ένστικτο αυτοσυντήρησής τους να «δράσει».

Δυστυχώς, οι μελέτες του, που είχαν δημοσιευτεί μόνο στα ρωσικά, μετά την Περεστρόικα και τη στροφή των Σοβιετικών στον καταναλωτισμό, παραμένουν κλεισμένες στα υπόγεια της Ακαδημίας των Επιστημών.

Δίαιτες που εμπνέονται από τη νηστεία

Η νηστεία, απογυμνωμένη από το θεωρητικό υπόβαθρο και το θρησκευτικό της νόημα, χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο απώλειας βάρους και όχι μόνο. Στις μέρες μας υπάρχουν αρκετές δίαιτες που ενσωματώνουν περιόδους νηστείας, όπως η δίαιτα 5:2, που περιορίζει τη λήψη «ανεξέλεγκτων» θερμίδων σε δύο ημέρες της εβδομάδας θεωρώντας πως είναι ένας υγιής τρόπος για να χάσει κανείς βάρος ή πιο πρόσφατα η δίαιτα 16:8 ή αλλιώς διαλειμματική νηστεία, σύμφωνα με την οποία για 16 ώρες (συνήθως μεταξύ των ωρών 10 π.μ. και 6 μ.μ.) τηρείται πλήρης νηστεία, από την οποία εξαιρούνται το νερό και τα ποτά χωρίς θερμίδες, και για 8 ώρες επιτρέπεται κάθε είδος φαγητού,
ανεξαρτήτως ποσότητας.