Ο Άγιος Νικόλαος και η ιστορία του

Οσο κι αν φαίνεται περίεργο, ο Αγιος Νικόλαος δεν ήταν σημαντική πόλη στην αρχαία Μινωική Κρήτη. Η ιστορία της ανθρώπινης παρουσίας στον Αγιο Νικόλαο ξεκινά με τις μινωικές λιμενικές εγκαταστάσεις λίγο βόρεια από το σημερινό λιμάνι της πόλης.

Η πόλη Λατώ προς Καμάρα, ο αρχαίος Αγιος Νικόλαος

Αργότερα, στους ιστορικούς χρόνους στην ίδια θέση με τη σημερινή πόλη του Αγιου Νικολάου άκμασε η πόλη «Λατώ προς Καμάρα». Τοποθετείται στο λόφο μεταξύ της λίμνης και της μαρίνας, αλλά ελάχιστα ευρήματα από αυτή έχουν διασωθεί.

Η πόλη «Λατώ προς Καμάρα» ήταν το λιμάνι της σημαντικής Δωρικής πόλης Λατώ (Λατώ ή Ετέρα) κοντά στην Κριτσά (10 χλμ. νότια από τον Αγιο Νικόλαο).

Η «Λατώ προς Καμάρα» είχε ιδιαίτερη ακμή τον 3ο π.Χ. αιώνα σαν εμπορικό λιμάνι και κέντρο αποστολής μισθοφόρων. Αυτόνομες πόλεις και οι δύο με δικό τους νόμισμα (απεικονίζονται η Άρτεμις, η Ειλειθυία και ο Ερμής Λατίων) συνεχίζουν να υπάρχουν με φάσεις ακμής και παρακμής μέχρι και τον 6ο μ.Χ. αιώνα.

Ο Αγιος Νικόλαος την εποχή των Ενετών

Μέχρι τον 13ο μ.Χ. αιώνα δεν έχουν σωθεί πληροφορίες για τον Αγιο Νικόλαο. Το 1206, φαίνεται πως ο Ερρίκος Πεσκατόρε, γενοβέζος αρχιπειρατής, έχτισε φρούριο πάνω στο ύψωμα, εκεί που βρίσκεται σήμερα η νομαρχία στο λόφο Κεφάλι.

Το φρούριο ονομάστηκε Μιραμπέλλο, γιατί από εκεί η θέα προς ολόκληρο τον κόλπο είναι μοναδική. Το συγκεκριμένο φρούριο πρέπει να ήταν τόσο επιβλητικό, ώστε έδωσε το όνομα Μεραμπέλλο  σε ολόκληρη την επαρχία του Αγίου Νικολάου. Ο Πεσκατόρε όμως δεν πρόλαβε να χαρεί το φρούριο του με την σπουδαία θέα, καθώς η Κρήτη πέρασε στα χέρια των Ενετών.

Μέσα στο φρούριο υπήρχε αποθήκη αλατιού, όπου φυλασσόταν με ιδιαίτερη φροντίδα το πολύτιμο προϊόν από τις αλυκές της Ελούντας (λίγο βορειοδυτικά). Από αυτό καταλαβαίνουμε τι αξία είχε τότε το αλάτι για το εμπόριο και γιατί οι Ενετοί διατηρούσαν με κάθε κόστος το μονοπώλιο αλατιού στη Μεσόγειο.

Αμέσως κάτω από το κάστρο απλωνόταν το bogo ή βούργος, δηλαδή τα σπίτια των ντόπιων, αν και πρέπει να φανταστούμε ότι εκείνα τα χρόνια της Ενετοκρατίας ο μικρός οικισμός δεν έφτανε ούτε μέχρι τη λίμνη.

Το φρούριο Μιραμπέλο πέρασε διάφορες φάσεις καταστροφών από σεισμό το 1303 και από πειρατές το 1537, αλλά πάντα ανοικοδομούνταν. Η τελική καταστροφή έγινε τον 17ο μ.Χ. αιώνα, όταν οι Οθωμανοί το πολιορκούν και  το κατακτούν μετά από προδοσία.
Το φρούριο ανακαταλαμβάνεται από τους Ενετούς, που όμως δεν καταφέρνουν να το κρατήσουν για πολύ και φεύγοντας το ανατινάζουν.

Ο Αγιος Νικόλαος την εποχή των Τούρκων

Όπως μας λέει η ιστορία, κατά την Ενετοκρατία ο οικισμός του Αγίου Νικολάου, αν και σχετικά μεγάλος για την εποχή, είχε στενά όρια και κατοικούνταν αποκλειστικά από έμπειρους ψαράδες.
Μετά την τουρκική κατάκτηση αρχικά συνέχιζε να κατοικείται και να είναι έδρα της επαρχίας, σταδιακά όμως ερημώνεται και έτσι υπάρχουν αναφορές πλήρους εγκατάλειψης της πόλης.
Παρά το ότι η πόλη μένει ακατοίκητη, το λιμάνι συνέχισε να χρησιμοποιείται για την εξαγωγή των προϊόντων της περιοχής, με κυριότερο τα χαρούπια. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τα προϊόντα συλλέγονταν κατά κύριο λόγο σε ανοικτό χώρο, ακόμα και μέσα στις τέσσερεις εκκλησίες του Αγίου Νικολάου της εποχής εκείνης, γιατί δεν υπήρχαν αποθήκες.

Στα τέλη της τουρκοκρατίας, μετά την επανάσταση του 1866, ξεκίνησε να κατοικείται ο Αγιος Νικόλαος ξανά. Κάτοικοι της Κριτσάς, μερικοί Σφακιανοί και όσοι ασχολούνταν με ναυτιλιακές μεταφορές στην Ανατολική Κρήτη, κατοίκησαν τον τότε ερειπωμένο οικισμό Μαντράκι, που αργότερα εξελίχτηκε στη σημερινή πόλη του Αγιου Νικολάου. Οι κάτοικοι της πόλης πλούτισαν από το εμπόριο κίτρων, γεγονός που αποτυπώθηκε στο όνομα «Κιτροπλατεία», μια κεντρική περιοχή στον σημερινό Αγιο Νικόλαο.
Το όνομα Άγιος Νικόλαος δεν είναι πολύ παλιό και η πόλη το πήρε από το μονόκλιτο εκκλησάκι με τρούλο στη μικρή χερσόνησο Αμμούδι, απέναντι από τον παραλιακό δρόμο.

Ο τουρισμός ξεκίνησε στον Αγιο Νικόλαο ήδη από τη δεκαετία του 1960, πολύ νωρίτερα από άλλες περιοχές της Κρήτης, και το πρώτο μεγάλο ξενοδοχείο λειτούργησε λίγο μετά το 1965.
Σήμερα η σημασία του Αγίου Νικολάου για την τουριστική κίνηση της Κρήτης είναι λιγότερο σημαντική, αλλά εξακολουθεί να υποδέχεται χιλιάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι, όπως και η Ελούντα και η Πλάκα προς βορρά και το Ιστρο με το Καλό Χωριό προς νότο.
Τα υπόλοιπα χωριά στους λόφους και τα βουνά γύρω από τον Αγιο Νικόλαο παραμένουν ουσιαστικά ανέγγιχτα από τον τουρισμό και προσφέρουν την ευκαιρία στους επισκέπτες να πάρουν μια εικόνα από την πραγματική ζωή στην Κρήτη.

Ένα απόσπασμα από το βιβλίο, Σύντομος ιστορία πόλεως Αγίου Νικολάου και των εκκλησιών αυτής 1994. 

” Έκ των άνωτέρω εξάγεται ότι ό ‘Άγιος Νικόλαος κατά μέν τήν παλαιόν αυτού ονομασίαν Καμάρα άπετέλει έδραν Επισκόπου, μεταγενεστέρως δέ, ώς 0ά ειδωμεν κατωτέρω, άλλοτε μέν άπλούν συνοικισμόν έξυπηρετούμενον έκκλησιαστικώς ύπό των εφημερίων Κριτσάς, Κρούστα καί Λακωνίων, άπό των άρχών δέ τού παρόντος αίώνος άποτελεΐ αυτοτελή Ενορίαν καί έσχάτως, έπανακτήσασα ή πόλις τήν παλαιόν αυτής αίγλην, έχει χιορισθή εις δύο Ενορίας (έπικειμένης καί τρίτης) μέ τέσσαρας συνολικώς έφημεριακάς θέσεις καί δύο διακονικός.

Εις τήν τουρκικήν άπογραφήν τού 167135 «σημειώνεται τό χωρίον Νέως Μεραμπέλλο36, πού δεν είναι κανένα άλλο παρά τό χωρίον άλλοτε “Αγιος Νικόλαος, ότι εΐχεν 42 άρρενας κατοίκους, πού ή σαν υπόχρεοι νά πληρώνουν κεφαλικόν φόρον. Ό αριθμός αυτός μάς δίνει νά εννοήσουμε, ότι τό χωριό αυτό είχε περί τούς 160 κατοίκους μαζί μέ τά γυ­ναικόπαιδά του»37.

Ό έπισκεφθείς τήν περιοχήν τω 1854 άγγλος πλοίαρχος Spratt χαρακτηρίζει τόν “Αγ. Νικόλαον ώς τόπον έξαγωγής των προϊόντων τής Επαρχίας Μεραμβέλλου καί ό Ζαχ. Πρακτικίδης, εις τήν Χωρογραφίαν τής Κρήτης, άναφέρων τά χωρία τής ’Επαρχίας Μεραμβέλλου, γράφει: «έκεϊ εύρίσκεται καί τό μοναστήριον καλούμενον Κραββατάς, είσί καί δύο λιμένες τού ‘Αγ. Νικολάου καί ή Κολοκύθα». Τέλος, ό Gerola εις τό μνημονευθέν έργον του (1905), αναφέρει ότι ή «ακμαία κωμόπολις, ήτις άνηγέρθη έπί των έρειπίων τής ένετικής, άκούγεται “Αγ. Νικόλαος»38.

Τό 1881 ό “Αγιος Νικόλαος άποτελούσε εν μικρόν χωρίον τού Δήμου Κριτσάς. Ό Νομός Λασιθίου εΐχε 5 Επαρχίας, 20 Δήμους καί 163 χωρία, μέ συνολικόν πληθυσμόν 52.249 κατοίκων (άρρενας 26.368 καί θήλεις 25.881 )39.

Εις τήν Επαρχίαν Μεραμπέλλου ύπήρχαν 6 Δήμοι, οί: Νεαπόλεως, με 3.003 κατοίκους, Σπιναλόγκας, μέ 1.112 κατοίκους, Φουρνής, μέ 3.114 κατοίκους, Χουμεργιάκου, μέ 2.972 κατοίκους, Βραχασίου, μέ 2.516 κατοίκους καί Κριτσάς, μέ 3.329 κατοίκους40. Εις τόν Δήμον Κριτσάς συναριθμούνται καί 8 κάτοικοι (5 άρ. καί 3 θήλ.) τής Μονής “Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου.

Εις τόν Δήμον Κριτσάς ύπήγοντο 7 χωρία: “Η Κριτσά, μέ 2.071 κατοίκους, ό Κρούστας, μέ 345 κατοίκους, ή Πρίνα μέ 269 κατοίκους, τό Καλό Χωριό, μέ 329 κατοίκους, τά Μέσα Λακκώνια, μέ 119 κατοίκους, οί Τάπες, μέ 93 κα­τοίκους καί ό “Αγιος Νικόλαος, μέ 95 κατοίκους, έκ των οποίων, 54 άρρενες, 33 Οήλεις, σύνολον 87 Χριστιανών καί 8 Μωαμεθανών άρρένων41.

Διά τήν παρούσαν μορφήν τού Δήμου ‘Αγίου Νικολάου, βλ.: Φ.Ε.Κ. 184/6.8.1924, μέ πρώτον αιρετόν δήμαρχον τόν Έμμαν. Σκύβαλον, τά δέ όρια τού Δήμου μετά τού πρώην Δήμου Κριτσάς, ύποβιβασθέντος εις Κοινότητα.

Κατά τήν άπογραφήν του 1928 ό ‘Άγιος Νικόλαος ειχεν 1.543 κατοίκους καί περιελάμβανε τούς συνοικισμούς: Άλευρικά (κάτ. 16), Άτσιμπραγά (κάτ. 26), Ελλη­νικά (κάτ. 61). Κατσίκια (κάτ. 48), Ξηρόκαμπος (κάτ. 17), Πατέρηδων (κάτ. 5) καί Πίσσηδων (κάτ. 4)45.

Κατά τήν άπογραφήν τού 1991 ό ‘Άγιος Νικόλαος φέρε­ται μέ πληθυσμόν 7.928 κατοίκων καί διατηρούνται οί συ­νοικισμοί: Ελληνικών (85 κάτ.), Κατοικιών (113 κάτ.), Ξηροκάμπου (205 κάτ.) καί Πίσσηδων (80 κάτ.).

Τό 1993 έχομε εις τόν Δήμον Άγιου Νικολάου 494 γεννή­σεις, 64 γάμους (20 πολιτ., 44 θρησκ.) καί 34 θανάτους.”

Σήμερα ο Αγιος Νικόλαος είναι μια μικρή πόλη που ζει από τον τουρισμό. Αν τον επισκεφτείτε το καλοκαίρι σφύζει από ζωή με χιλιάδες τουρίστες να απολαμβάνουν το ποτό ή το φαγητό τους γύρω από τη λίμνη του Αγίου Νικολάου, να κολυμπούν στις παραλίες του, να περπατούν στους δρόμους του κέντρου ή να διασκεδάζουν τη νύχτα στα μπαρ και τα κλαμπ του.

Ο Αγιος Νικόλαος έχει μεγαλώσει σε σχέση με το παρελθόν, αλλά κατάφερε να κρατήσει την ταυτότητα μιας θαλασσινής πόλης με το λιμάνι της και την θαυμάσια μαρίνα της.

Βρίσκεται σε μια περιοχή προικισμένη με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και κανείς επισκέπτης δεν θα φύγει χωρίς να χαραχτούν στη μνήμη του οι εντυπωσιακές εικόνες που θα αντικρύσει μέσα στον Αγιο Νικόλαο και γύρω από αυτόν.