Η παρουσία του Ελληνισμού στον Πόντο

Η παρουσία των Ελλήνων στον Πόντο και η φιλόξενη διάθεσή τους, συνδέθηκε με την αλλαγή του ονόματος της θάλασσας. Ο άξενος έγινε φιλόξενος, δηλαδή Εύξεινος Πόντος. Η Αργοναυτική εκστρατεία, ο μύθος του Φρίξου και της Έλλης, ο Προμηθέα δεσμώτης δεμένος στον Καύκασο, η Ιφιγένεια στην Ταυρίδα, ο άθλος του Ηρακλή στο νησί Αριτιάς, οι Αμαζόνες και πολλοί άλλοι ελληνικοί μύθοι, επιβεβαιώνουν την ελληνική παρουσία στην περιοχή του Πόντου πριν από χιλιάδες χρόνια…

Στην αρχαιότητα όλες οι πόλεις του Ευξείνου Πόντου δημιουργήθηκαν ως αποικίες, για εμπορικούς λόγους. Η πρώτη ελληνική πόλη που δημιουργήθηκε από Ίωνες της Μιλήτου, ήταν η Σινώπη. Σταδιακά άρχισαν να χτίζονται κι άλλες, όπως η Τραπεζούντα. Το λιμάνι της ήταν η μοναδική ένωση της Δύσης με την Ανατολή, με το δρόμο του μεταξιού. Σύντομα η Τραπεζούντα μετατράπηκε σε ναυτιλιακό κέντρο του και έγινε το κέντρο της αρχαίας Ελλάδας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Ο Πόντος κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο

Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο επικράτησε ο χριστιανισμός. Με βάση τη νέα θρησκεία και χωρίς διωγμούς, οι κάτοικοι του Πόντου μπόρεσαν να αναπτυχθούν. Η διοίκηση ήταν πιο χαλαρή και ο ελληνισμός του Πόντου διέπρεψε και η ελληνική γλώσσα εξαπλώθηκε.

Ο Πόντος κατά τη Βυζαντινή περίοδο

Στα βυζαντινά χρόνια, διοικητικά η αυτοκρατορία ήταν χωρισμένη σε «θέματα». Ορισμένοι θεματάρχες του Πόντου προσπάθησαν να αυτονομηθούν. Αυτός που έμεινε στην ιστορία είναι ο Θεόδωρος Γαβράς. Στις 26 Αυγούστου του 1071 έγινε η ιστορική μάχη του Ματζικέρτ, που άλλαξε το χάρτη της περιοχής. Οι Σελτζούκοι νίκησαν το Βυζαντινό στρατό και πλέον εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην περιοχή. Τίποτα πια δεν ήταν ίδιο. Από επιδρομείς έγιναν μόνιμοι κάτοικοι και εγκαταστάθηκαν αρχικά στην περιοχή της Βιθυνίας. Ονόμασαν το πριγκιπάτο Τουρούμ, που σημαίνει, των Ρωμαίων, γιατί όλες οι αυτοκρατορίες και όλες οι δυνάμεις της εποχής είχαν όνειρο να εμφανιστούν ως κληρονόμοι της βυζαντινής αυτοκρατορία. Οι Σελτζούκοι απέκτησαν μια τρομερή δύναμη. Το πριγκιπάτο Τουρούμ σταδιακά κατέλαβε όλη τη Μ. Ασία και τον Πόντο. Έτσι, άρχισε η σταδιακή κατάρρευση των δομών του βυζαντινού κράτους και της χριστιανικής ορθόδοξης εκκλησίας.

Η διάδοση του Ισλάμ

Η διάδοση του Ισλάμ και οι διαμάχες για περισσότερα εδάφη οδήγησαν σε τρομερές συγκρούσεις σε όλα τα επίπεδα. Στόχος των Οθωμανών ήταν να διαδώσουν το Ισλάμ, αλλά και να κατακτήσουν εδάφη. Ιδιαίτερα την πρώτη περίοδο της οθωμανικής διοίκησης, οι διώξεις εναντίον των χριστιανών ήταν πιο σκληρές. Οι βίαιοι εξισλαμισμοί, το παιδομάζωμα και εξοντωτικά μέτρα ήταν στην ημερήσια διάταξη. Οι χριστιανοί ορθόδοξοι άρχισαν να μην έχουν τα ίδια προνόμια με τους μουσουλμάνους. Δεν μπορούσαν να χτίζουν εκκλησίες, να φορούν φανταχτερά ρούχα, να καβαλούν άλογα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Θεόδωρου Γαβρά. Ο Θεόδωρος Γαβράς ήταν ένας από τους πιο ξακουστούς “θεματάρχες”, δηλαδή τοπάρχες της περιοχής.

Προστάτευε αποτελεσματικά τα σύνορα της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τις επιδρομές. Κάποια στιγμή μέσα στο χάος και στο κενό εξουσίας, επιδίωξε την ανεξαρτητοποίηση της περιοχής του. Η κίνηση του απέτυχε αλλά κατάφερε να ενταχθεί ξανά στην δομή της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Δεν γλύτωσε όμως το μαρτυρικό τέλος. Δολοφονήθηκε σε μια επιδρομή του Τούρκου ηγεμόνα Αμίρ Αλί. Ως τρόπαιο της νίκης και της εξουσίας του πάνω στο χριστιανό τοπάρχη, ο ηγεμόνας μετέτρεψε το κρανίο του σε κύπελλο, το επένδυσε με χρυσό και λένε ότι με αυτό έπινε το κρασί του. Οι χριστιανοί της δύσης απάντησαν στη θρησκευτική διαμάχη με τους μουσουλμάνους ηγέτες οργανώνοντας σταυροφορίες. Όμως, το τέλος της τέταρτης σταυροφορίας είχε τα αντίθετα αποτελέσματα, που οδήγησαν στην υποδούλωση του ποντιακού ελληνισμού και μακροπρόθεσμα στην εξόντωσή του. Άλλωστε οι σταυροφορίες που ήταν η απάντηση της Δύσης στην επέκταση του Ισλάμ, οδήγησαν στην ήττα και στην αποδυνάμωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1204 μετά τη Δ΄σταυροφορία

Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και η άνευ όρων παράδοση σε Έλληνα εξωμότη

Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους, ιδρύθηκαν τρία ελληνικά κράτη. Ένα από αυτά ήταν η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας του Αλέξιου και του Δαυίδ Κομνηνού. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας είχε στενές σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη, ωστόσο δημιούργησε και την δική της αυτόνομη οντότητα. Με κέντρο την Τραπεζούντα μεγαλούργησαν πνευματικά, πολιτισμικά και οικονομικά. Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους ηγεμόνες της Νίκαιας, έβαλε τέλος στο όνειρο των Κομνηνών να καταλάβουν τον θρόνο της αυτοκρατορίας. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας διεκδίκησε και πέτυχε να είναι ο νόμιμος διάδοχος της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Oι Κομνηνοί περιορίστηκαν στην αυτοκρατορία του Πόντου, μια μεγάλη ελληνική μεσαιωνική αυτοκρατορία και έβαλαν στόχο την ισχυροποίηση του δικού τους κράτους. Το κρατικό τους σύμβολο έγινε ο μονοκέφαλος αετός σε αντιδιαστολή με τον δικέφαλο του Βυζαντίου. Τελικά το 1453 η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε από τον Μωάμεθ τον Β’. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έμεινε αλώβητη για ακόμη 8 χρόνια. Το 1461 ο αυτοκράτορας Δαυίδ την παρέδωσε χωρίς μάχη στους Τούρκους αν και ο λαός ήταν έτοιμος να την υπερασπιστεί. Επικεφαλής της πολιορκίας της Τραπεζούντας και στρατηγός του Μωάμεθ ήταν ο Μουράτ. Ο Μουράτ καταγόταν από εξωμότες Έλληνες. Ήταν πρωτοξάδελφος του Γεωργίου Αμοιρούτζη, του πρωθυπουργού του Δαυίδ Κομνηνού και ουσιαστικά ο ιθύνων νους. Ο Αμοιρούτζης ήταν μια σπουδαία προσωπικότητα του νεοελληνικού διαφωτισμού, αλλά πίστευε στην άνευ μάχης παράδοση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς, πείθοντας και τον ίδιο τον Δαυίδ Κομνηνό, ότι αυτό θα είναι το καλύτερο για όλους. Όμως, με μια μεθόδευση και κάποιες επιστολές που ανακαλύφθηκαν ο Σουλτάνος θεώρησε ότι διακυβεύεται η αυτοκρατορία. Γι’ αυτό κατηγόρησε τον Δαυίδ και τον δολοφόνησε μαζί με τα παιδιά του, αν και του είχε παραδώσει την πόλη χωρίς να δοθεί μάχη. Τραγική φιγούρα η γυναίκα του, η οποία το βράδυ τα έθαψε έξω από τα τείχη. Με αυτόν τον δραματικό τρόπο κλείνει ο κύκλος της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Ο Αυτοκράτορας, παρά την αντεθνική του στάση, ανακηρύχθηκε πρόσφατα Άγιος από την Εκκλησία, επειδή αρνήθηκε να εξισλαμιστεί, όταν αρχικά τον εκτόπισε ο Μωάμεθ στην περιοχή της Ανδριανούπολης. Για πολλούς ιστορικούς η στάση της εκκλησίας είναι αμφισβητούμενη. Από την οικογένεια των Κομνηνών επέζησε μόνο ένας, ο Νικηφόρος, ο οποίος βρήκε καταφύγιο στον ελλαδικό χώρο. Κατέφυγε στην Μάνη, όπου οι τοπικές ελίτ, οι δημογέροντες της περιοχής τον αποδέχθηκαν με πολύ σεβασμό και τον ενέταξαν στους επιφανείς της περιοχής. Ο Νικηφόρος έγινε ο γενάρχης του κλάδου των Κομνηνών που έδρευε στην Πελοπόννησο. Ένας εγγονός του, ο Στέφανος, έδωσε το όνομα του στην μεγάλη οικογένεια των Στεφανόπουλων της Πελοποννήσου, η οποία επιβιώνει μέχρι και σήμερα στην περιοχή.

Οι διώξεις των χριστιανών και οι κρυπτοχριστιανοί

Η πτώση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας οδήγησε σε αυθαιρεσίες. Οι διώξεις και οι βίαιοι εξισλαμισμοί των χριστιανών, εντάθηκαν. Η οθωμανική διοίκηση,  έδινε αρκετά προνόμια ανάλογα με την περιοχή, σε τοπικούς αξιωματούχους. Αυτοί, έχοντας μεγάλο βαθμό αυτονομίας, προέβησαν σε νέες διώξεις και στο μεγαλύτερο κύμα εξισλαμισμού. Ως συνέπεια του εμφανίστηκε το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού. Πολλοί Πόντιοι για να σώσουν τη ζωή τους ή για οικονομικούς λόγους εξισλαμίστηκαν, αλλά μόνο φαινομενικά. Οι κρυπτοχριστιανοί ήταν χριστιανοί στα σπίτια τους, πίστευαν στο Θεό, έκαναν τα μυστήρια στα υπόγεια τους αλλά έξω εμφανίζονταν ως μουσουλμάνοι. Επίσης πολλοί αναγκάστηκαν να αλλάξουν θρήσκευμα για οικονομικούς λόγους, επειδή το φορολογικό σύστημα ήταν δυσβάσταχτο για τους χριστιανούς. Άλλοι για να πάρουν θέση σε διάφορα αξιώματα ή για να εξασφαλίσουν τα ίδια δικαιώματα με τους μουσουλμάνους στο εμπόριο.

Το Χάτι Χουμαγιούν

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία πέρασε μια περίοδο μεγάλων μεταρρυθμίσεων. Για πρώτη φορά μετά από αιώνες, οι χριστιανικοί πληθυσμοί αντιμετωπίστηκαν ως ισότιμοι με τους μουσουλμάνους συμπολίτες τους. «Διάλειμμα» στις διώξεις αποτέλεσε το διάταγμα του Σουλτάνου που εκδόθηκε μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου, ύστερα από πίεση των Μεγάλων Δυνάμεων. Το Χάτι Χουμαγιούν εξασφάλιζε ισότητα μεταξύ όλων των υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν η περίοδος “τανζιμάτ”, της αναδιοργάνωσης του κράτους, όπου τεχνοκράτες επηρεασμένοι και από τη Δύση προσπάθησαν να ανασυντάξουν την αυτοκρατορία. Πολλοί κρυπτοχριστιανοί πίστεψαν ότι οι διώξεις σταμάτησαν οριστικά και ζήτησαν να αναγνωριστούν ξανά ως χριστιανοί. Με τις ελευθερίες που δόθηκαν αυτή την περίοδο, οι Έλληνες ανέπτυξαν μεγάλη πρόοδο στην παιδεία, στον πολιτισμό τους και στο τέλος κρατούσαν την οικονομία όλη στα χέρια τους. Αυτό όμως δεν άρεσε σε πολλούς μουσουλμάνους

Η άνθηση του Ελληνισμού

Παρά τη σκληρότητα των αρχόντων, οι κάτοικοι των περισσότερων περιοχών κατάφερναν να συνυπάρξουν ειρηνικά. Κάθε γειτονιά, είτε αρμένικη, είτε τουρκική, είτε ελληνική είχε τα δικά της ήθη και έθιμα και το δικό της τρόπο ζωής. Οι κάτοικοι του Πόντου και ειδικότερα της Τραπεζούντας ανέπτυξαν την οικονομία, τον πολιτισμό και την παιδεία τους. Διαμορφώθηκε μια ελληνική αστική τάξη, η οποία κρατούσε την οικονομία στα χέρια της. Επιχειρηματίες, βιομήχανοι, βιοτέχνες, έμποροι, τραπεζίτες. Η πόλη είχε πέντε τράπεζες, εκ των οποίων οι τρεις καθαρά ελληνικές.

Του Θεοφύλακτου, του Καπαγιαννίδη και του Φωσηρόπουλου, ένα παράρτημα της Τράπεζας Αθηνών και μια οθωμανική, της οποίας τα περισσότερα κεφάλαια ήταν ελληνικά, όπως και οι περισσότεροι υπάλληλοί της. Αυτό έδωσε την οικονομική δυνατότητα στον ελληνισμό, που λειτουργούσε με ένα σύστημα δημογεροντίας, να στηρίζει τα σχολεία και την εκκλησία. Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας θεωρήθηκε πολύ πρωτοποριακό για την εποχή του, τόσο σε εκπαιδευτικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο υποδομών, αφού το 1900 διέθετε ακόμα και κεντρική θέρμανση! Η ανάπτυξη των Ελλήνων ενόχλησε τους Οθωμανούς και «ξύπνησε» τον εθνικισμό. Οι Πόντιοι δεν το γνώριζαν ακόμη, αλλά είχε αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για την εξόντωσή τους