Γιατί τα «Στενά του Βοσπόρου» είναι σημαντικά – Ο ρόλος της Τουρκίας

Ο Bόσπορος (Τούρκικα: İstanbul Boğazı) είναι φυσικός πορθμός και σημαντική διεθνής θαλάσσια οδός που βρίσκεται στη βορειοδυτική Τουρκία και αποτελεί μέρος του ηπειρωτικού ορίου μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας και διαχωρίζει την ασιατική από την ευρωπαϊκή Τουρκία.

Ο Βόσπορος, η Θάλασσα του Μαρμαρά και ο πορθμός των Δαρδανελίων στα νοτιοδυτικά συναποτελούν τα Τουρκικά Στενά. Όντας ο στενότερος πορθμός του κόσμου που χρησιμοποιείται στη διεθνή ναυσιπλοΐα, ο Βόσπορος συνδέει τη Μαύρη Θάλασσα με τη Θάλασσα του Μαρμαρά, που η τελευταία με την σειρά της συνδέεται μέσω των Δαρδανελίων με το Αιγαίο Πέλαγος και από εκεί με τη Μεσόγειο.

Γιατί τα Στενά του Βοσπόρου είναι σημαντικά

Τα Στενά του Βοσπόρου, η Θάλασσα του Μαρμαρά και τα Στενά των Δαρδανελίων συνιστούν μια ενότητα τόσο από γεωγραφική όσο και από νομική άποψη, καθώς συνδέουν τον Εύξεινο Πόντο με τη Μεσόγειο Θάλασσα και το καθεστώς τους ρυθμίζεται από τη Συνθήκη του Μοντρέ (1936), η οποία κατοχυρώνει την πλήρη κυριαρχία της Τουρκίας στο μοναδικό και στρατηγικής σημασίας θαλάσσιο πέρασμα προς τη Μαύρη Θάλασσα.

Η Συνθήκη εξασφαλίζει, παράλληλα, την ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης, ενώ επιτρέπει τη διέλευση πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση μιας εβδομάδας και υπό κάποιους όρους όσον αφορά στο εκτόπισμα, το μέγεθος και τον οπλισμό.

Περιορίζει, ωστόσο, σημαντικά τη διέλευση των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν στα Παρευξείνια Κράτη, θέτοντας μικρότερα όρια στο εκτόπισμά τους και τον οπλισμό που φέρουν και επιβάλλει, επίσης, έγκαιρη προειδοποίηση διέλευσης.

Ευλόγως, λοιπόν, είναι κατανοητά πως αποτελούν μια ιδιαίτερα κρίσιμη θαλάσσια αρτηρία, η γεωπολιτική αξία της οποίας εξακολουθεί να αποτελεί μήλο της έριδας ανάμεσα στα ενδιαφερόμενα κράτη, με την Τουρκία να κρατά τα κλειδιά των Στενών και να μπορεί να τα κλείσει σε περίπτωση που η ίδια βρεθεί σε εμπόλεμη κατάσταση.

Η στρατηγική σημασία των Στενών

Ο Bόσπορος παραμένει στρατηγικά σημαντικός. Αποτελεί βασικό θαλάσσιο δρόμο για τη Ρωσία και την Ουκρανία. Ο έλεγχός του έχει υπάρξει αντικείμενο πολλών εχθροπραξιών στη σύγχρονη ιστορία, ιδιαίτερα του Ρωσοτουρκικού Πολέμου, 1877-1878, καθώς και της επίθεσης των Συμμαχικών Δυνάμεων στα Δαρδανέλια κατά την Εκστρατεία της Καλλίπολης του 1915, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στην ακμή της από τον 16ο μέχρι τον 18ο αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε αποσπάσει τον έλεγχο της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας, που ήταν τότε “Οθωμανική λίμνη”, από την οποία ήταν αποκλεισμένα τα Ρωσικά πολεμικά πλοία.

Στη συνέχεια αρκετές διεθνείς συνθήκες έχουν ρυθμίσει τη χρήση των νερών από τα σκάφη. Με τη συνθήκη του Χιουνκάρ Ισκελεσί του 1833 τα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων μπορούσαν να κλείνονται, μετά από Ρωσική απαίτηση, για πολεμικά πλοία άλλων δυνάμεων. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Συνθήκη των Σεβρών του 1920 αποστρατικοποίησε τον πορθμό και τον έκανε διεθνή περιοχή υπό τον έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών. Αυτό τροποποιήθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, που επανέφερε τα στενά στην Τουρκική επικράτεια – αλλά επέτρεπε σε όλα τα πολεμικά και εμπορικά πλοία να διαπλέουν ελεύθερα τα στενά. Η Τουρκία τελικά απέρριψε τους όρους της συνθήκης αυτής και στη συνέχεια επαναστρατικοποίησε την περιοχή των στενών. Η επιστροφή στο παλαιό αυτό καθεστώς επισημοποιήθηκε με τη Συνθήκη του Μοντρέ του Ιουλίου 1936. Η συνθήκη αυτή, που είναι ακόμη πρακτικά σε ισχύ, μεταχειρίζεται τα στενά ως διεθνή διάδρομο για τη ναυτιλία, αλλά η Τουρκία διατηρεί το δικαίωμα να περιορίζει τη ναυτική κυκλοφορία για κυκλοφορία σε κράτη που δεν έχουν ακτές στη Μαύρη Θάλασσα (όπως η Ελλάδα, παραδοσιακά αντίπαλή της, ή η Αλγερία).

Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1945, όταν η Τουρκία ήταν ουδέτερη για το μεγαλύτερο διάστημα της σύγκρουσης, τα Δαρδανέλια ήταν κλειστά για τα πλοία των εμπόλεμων κρατών. Στις διασκέψεις κατά τη διάρκεια του πολέμου ο Σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν απαίτησε ανοιχτά την παραχώρηση Σοβιετικών στρατιωτικών βάσεων στα Στενά, αν και η Τουρκία δεν είχε εμπλακεί στον πόλεμο. Αυτό το γεγονός, παράλληλα με τις απαιτήσεις του Στάλιν για επιστροφή στη Σοβιετική Ενωση των Τουρκικών επαρχιών Καρς, Αρτβίν και Αρνταχάν (που έχασε η Τουρκία με τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878, αλλά επανέκτησε με τη Συνθήκη του Καρς το 1921) ήταν μία από τους κύριους λόγους που η Τουρκία αποφάσισε τη γενική της αρχή της ουδετερότητας στις εξωτερικές υποθέσεις. Η Τουρκία κήρυξε πράγματι τον πόλεμο στη Γερμανία τον Φεβρουάριο του 1945, αλλά δεν συμμετείχε σε επιθετικές ενέργειες.

Τα τελευταία χρόνια τα Τουρκικά Στενά έχουν αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία για την πετρελαιοβιομηχανία. Το Ρωσικό πετρέλαιο, από λιμάνια όπως το Νοβορωσίσκ, εξάγεται από πετρελαιοφόρα στη Δυτική Ευρώπη και τις Η.Π.Α. μέσω των στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων.

Ο ρόλος της Τουρκίας

Το περιβάλλον κρίσης που έχει διαμορφωθεί -για ακόμη μια φορά- στην Ουκρανία αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο της Τουρκίας σε περίπτωση που οι ΗΠΑ ή το ΝΑΤΟ επιδιώξουν να ενισχύσουν την παρουσία τους στον Εύξεινο Πόντο.

Με άλλα λόγια, είναι στο χέρι του καθεστώτος Ερντογάν να κρατήσει το ΝΑΤΟ μακριά από τη Ρωσία ή να επιτρέψει την κλιμάκωση της έντασης επιτρέποντας σε περισσότερες ναυτικές μονάδες του ΝΑΤΟ να διέλθουν τα Στενά και να πλεύσουν στις ουκρανικές ακτές.

Στην προκειμένη περίπτωση, δε, ενδεχόμενη αποδοχή του ουκρανικού αιτήματος της Ουκρανίας από τον Ερντογάν θα αποτελέσει εχθρική ενέργεια για τη Ρωσία, για την οποία τα Στενά του Βοσπόρου αποτελούν στρατηγικό κόμβο, καθώς από αυτά διέρχεται ρωσικός στόλος και ρωσικά εμπορικά πλοία προς τη Μαύρη Θάλασσα.