Διαύγεια: Πώς δημιουργήθηκε και πώς βοηθάει

Αν υπάρχει μια μεταρρύθμιση των τελευταίων χρόνων η οποία κατά γενική ομολογία κρίνεται θετική, αυτή είναι η Διαύγεια. Στην πραγματικότητα, η Διαύγεια αποτελεί case study όχι μόνο για τη δημόσια διοίκηση, αλλά γενικά για την ελληνική πολιτική.

Κι αυτό για 4 λόγους:

1. Είναι διαρκώς «παρούσα» στα πολιτικά πράγματα ως αναντικατάστατο εργαλείο ελέγχου των πράξεων της εκάστοτε κυβέρνησης και της δημόσιας διοίκησης.
2. Έχει κερδίσει την αποδοχή των πολιτών, ανεξάρτητα από κομματική τοποθέτηση. Για την ακρίβεια, όσο περνάνε τα χρόνια, η κοινωνική αποδοχή της παγιώνεται και διευρύνεται. Δεν θα ήταν υπερβολική η εκτίμηση ότι μια ενδεχόμενη απόπειρα κατάργησης της Διαύγειας, θα προκαλούσε τόσο οξείες αντιδράσεις που την καθιστά αδιανόητη.
3. Αποτελεί μια λειτουργία που σχεδιάστηκε και τέθηκε σε εφαρμογή σε σύντομο διάστημα, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα και με μικρό οικονομικό κόστος.
4. Σε μια περίοδο που η έννοια της «μεταρρύθμισης» πήρε σε μεγάλο βαθμό αρνητική χροιά λόγω της ταύτισής της με τα μνημονιακά μέτρα λιτότητας, η Διαύγεια συνιστά μια μεταρρύθμιση που δικαιολογεί απολύτως το όνομά της.

Αυτά τα τέσσερα επιτεύγματα στα οποία αναφερθήκαμε, δεν είναι ούτε μικρά αλλά ούτε και αυτονόητα για μια χώρα που χαρακτηρίζεται από διογκούμενη διαφορά, ενδημική αναποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης, καθώς και τοξικό πολιτικό κλίμα.

Προχωρώντας τη συζήτηση για τη Διαύγεια, σκεφτήκαμε να εξετάσουμε πιο επισταμένα τρία σημαντικά ερωτήματα:

• Το πρώτο είναι ποια αποτίμηση της Διαύγειας κάνουν όσοι-ες τη σχεδίασαν αλλά και όσοι-ες τη χρησιμοποιούν συστηματικά.
• Το δεύτερο ερώτημα είναι αν είναι αναγκαίες βελτιώσεις στη λειτουργία της, καθώς και ποιες θα μπορούσαν να είναι αυτές.
• Το τρίτο ερώτημα είναι αν ο τρόπος που στήθηκε η Διαύγεια θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα λειτουργίας του Δημοσίου.

Γενικά στοιχεία για τη Διαύγεια

Ξεκινώντας, είναι σκόπιμο να δώσουμε μερικά βασικά στοιχεία για την Διαύγεια που μπορούν να βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση του θέματος.

Όταν κάνουμε λόγο για τη Διαύγεια αναφερόμαστε στον νόμο 3861/2010 με τίτλο «Ενίσχυση της διαφάνειας με την υποχρεωτική ανάρτηση νόμων και πράξεων των κυβερνητικών, διοικητικών και αυτοδιοικητικών οργάνων στο διαδίκτυο «Πρόγραμμα Διαύγεια» και άλλες διατάξεις». Ο νόμος δημοσιεύτηκε στις 13 Ιουλίου 2010.

Πρωθυπουργός ήταν τότε ο Γιώργος Παπανδρέου, Υπουργός Εσωτερικών Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης ο Γιάννης Ραγκούσης και γενικός γραμματέας του υπουργείου ο Δημήτρης Στεφάνου.

Η λογική της Διαύγειας είναι απλή μεν, πρωτοποριακή δε: Όλες οι αποφάσεις της κυβέρνησης και των κρατικών οργανισμών πρέπει να δημοσιεύονται σε ιστοσελίδα στο διαδίκτυο πριν τεθούν σε εφαρμογή ή, για να το πούμε πιο ορθά, προκειμένου να είναι εκτελεστέες.

Ο Θόδωρος Καρούνος, τότε συντονιστής της ομάδας που έτρεξε το project, σήμερα ερευνητής στο ΕΜΠ και αντιπρόεδρος του Οργανισμού Ανοιχτών Τεχνολογιών (ΕΕΛΛΑΚ), επισημαίνει μερικά σημαντικά χαρακτηριστικά της Διαύγειας:

Σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε με τις βασικές αρχές της ανοιχτότητας (συνεργατικός σχεδιασμός με ανοιχτά πρότυπα, ανοιχτό λογισμικό και ανοιχτά δεδομένα).

Οι αποφάσεις δεν ήταν εκτελεστέες εάν δεν είχαν αναρτηθεί στην Διαύγεια.

Κάθε απόφαση λάμβανε με την καταχώρηση της στη Διάυγεια, έναν μοναδικό αριθμό, τον ΑΔΑ (αριθμό διαδικτυακής ανάρτησης).

Να σημειώσουμε ότι τα ανοιχτά δεδομένα (open data) είναι δεδομένα προσβάσιμα σε όλους-ες και μπορούν να χρησιμοποιηθούν, να μορφοποιηθούν και να διανεμηθούν από τον οποιονδήποτε για οποιονδήποτε λόγο. Η έννοια της «ανοιχτότητας» σχετίζεται με τη διαθεσιμότητα του λογισμικού σε όλους-ες, χωρίς χρέωση πνευματικών δικαιωμάτων.

Τα δεδομένα είναι ανοιχτά εφόσον πληρούν τις παρακάτω δυο προϋποθέσεις:

–Τεχνικά Ανοιχτά: Διαθέσιμα σε τυποποιημένη μηχανικά-αναγνώσιμη μορφή που σημαίνει ότι μπορεί να ανακτηθεί και επεξεργαστεί ουσιαστικά από μια υπολογιστική εφαρμογή.
–Νομικά Ανοιχτά: διαθέτει ρητή άδεια με τρόπο που επιτρέπεται η εμπορική και μη εμπορική χρήση και επαναχρησιμοποίηση τους χωρίς περιορισμούς

Ο Πρόδρομος Τσιαβός, διευθυντής Ψηφιακής Ανάπτυξης και Καινοτομίας στο Ίδρυμα Ωνάση και διευθυντής του Ινστιτούτου για τη Διανοητική Ιδιοκτησία και την Καινοτομία (IPR-i) στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Δημοσίου Δικαίου, συμμετείχε στην task force που ανέπτυξε τη Διαύγεια. Στο podcast που κάναμε στο πλαίσιο του αφιερώματος του Eteron, ο κ. Τσιαβός επισήμανε:

«Η Διαύγεια εισάγει την έννοια της ενεργητικής διαφάνειας. Γι’ αυτό είναι μια από τις πιο σημαντικές μεταρρυθμίσεις που έχουν γίνει μεταπολιτευτικά».

«Παραδοσιακά ο δημόσιος τομέας λειτουργούσε με τη λογική ότι αν ήθελα κάποια πληροφορία, έπρεπε να τη ζητήσω. Πήγαινα με το άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας σχετικά με την πρόσβαση στη δημόσια πληροφορία, ζητούσα κάτι, περίμενα, μου την έδινα ή δεν μου την έδιναν. Αυτό είχε κόστος για τον πολίτη που περίμενε, αλλά και κόστος για το Δημόσιο που έψαχνε την πληροφορία. Με τη Διαύγεια αυτό που έγινε, είναι ότι συνδέθηκε η ισχύς των διοικητικών πράξεων όλων των διοικητικών οργάνων με την ανάρτησή τους στο διαδίκτυο, κάνοντάς τις προσβάσιμες και κατά το δυνατόν διαυγείς.»

Από τη μεριά του, ο Παναγιώτης Κρανιδιώτης, βασικό στέλεχος της ομάδας που έστησε το project και μέλος σήμερα του ΔΣ του ΕΕΛΛΑΚ, επισημαίνει:

«Το έργο ήταν ό,τι πιο γρήγορο είχα δει να κατασκευάζεται μέχρι εκείνη την στιγμή. Η ανάλυση διήρκησε 6 μήνες, η υλοποίηση του λογισμικού τέσσερις και το σύστημα βγήκε παραγωγικά σε 10 μήνες από την έναρξή του.

Τρία ήταν τα καινοτόμα χαρακτηριστικά της επιτυχίας του:

• Πρώτον ήταν ένα σύστημα που υλοποιήθηκε ώστε να υποστηριχτεί άμεσα ένας νόμος. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο νόμος τέθηκε άμεσα σε ισχύ.
• Δεύτερον, δημιουργήθηκαν Ομάδες Διοίκησης Έργου που εκπαιδεύτηκαν άμεσα στη χρήση του συστήματος. Το αποτέλεσμα ήταν ότι το σύστημα αφομοιώθηκε άμεσα από τη διοίκηση.
• Τρίτον, τεχνικό μεν αλλά σημαντικό, το σύστημα διέθετε εγγενώς τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης μέσω Προγραμματιστικής Διεπαφής (API). Ως αποτέλεσμα, δόθηκε η δυνατότητα στη Διαύγεια να ενσωματωθεί σε υπάρχουσες εφαρμογές οι οποίες την αγκάλιασαν ως ένα συμπληρωματικό εργαλείο και όχι ως μια ανταγωνιστική εφαρμογή, δημιουργώντας ένα υγιές οικοσύστημα.»

Η Διεπαφή Προγραμματισμού Εφαρμογών (αγγλ. API, από το Application Programming Interface), γνωστή και ως Διασύνδεση Προγραμματισμού Εφαρμογών (για συντομία διεπαφή ή διασύνδεση), είναι η διεπαφή των προγραμματιστικών διαδικασιών που παρέχει ένα λειτουργικό σύστημα, βιβλιοθήκη ή εφαρμογή προκειμένου να επιτρέπει να γίνονται προς αυτά αιτήσεις από άλλα προγράμματα ή/και ανταλλαγή δεδομένων.

Π.χ. το ταχυδρομείο παρέχει την υπηρεσία της αποστολής γραμμάτων. Οι κανόνες οι οποίοι πρέπει να ακολουθηθούν για την υποβολή ενός αιτήματος αποστολής (φορμά διεύθυνσης παραλαβής, γραμματόσημο κτλ) είναι καλώς ορισμένοι, αλλά το πώς θα υλοποιηθεί στην πράξη αυτό το αίτημα αφορά έναν ολόκληρο μηχανισμό υπαλλήλων εν πολλοίς αθέατο στον χρήστη της υπηρεσίας. Στο εν λόγω παράδειγμα διεπαφή είναι οι υπηρεσίες που παρέχονται στους πελάτες οι οποίες συνήθως είναι γραμμένες σε ένα φυλλάδιο, τη διεπαφή του ταχυδρομείου προς τους χρήστες του.

Τί θυμάται ο Γιώργος Παπανδρέου

Συνάντησα τον Γιώργο Παπανδρέου στο γραφείο του στη Βουλή, στο πλαίσιο του project του Eteron. Η συζήτηση που κάναμε, απέχει από τη συνήθη συνέντευξη. Είναι ενδεικτικό ότι δεν άνοιξε κανένα άλλο θέμα πλην της Διαύγειας.

Περισσότερο επρόκειτο για μια χαλαρή συζήτηση με στόχο την καταγραφή της μαρτυρίας του πρώην πρωθυπουργού. Ανάλογου χαρακτήρα ήταν και οι υπόλοιπες συζητήσεις με τους ανθρώπους που έστησαν τη Διαύγεια.

Ξεκινώντας, τον ρώτησα για την αρχική σύλληψη της ιδέας. Ο κ. Παπανδρέου φαίνεται να έχει αναφερθεί σε μια μορφή «Διαύγειας» ήδη από το 2005. Μου απάντησε ότι έτσι κι αλλιώς ασχολιόταν με το διαδίκτυο. Εκείνη την εποχή του είχαν τραβήξει το ενδιαφέρον η Σιγκαπούρη και η Εσθονία που θεωρούνταν παραδείγματα στην ταχύτητα του ψηφιακού μετασχηματισμού. Μάλιστα με τον πρώην Πρόεδρο της Εσθονίας, Τόμας Ίλβες, ο κ. Παπανδρέου είχε προσωπική φιλία.

Η ενασχόληση με το διαδίκτυο και το παράδειγμα ξένων χωρών, προφανώς δεν εκπλήσσουν ως πηγές έμπνευσης. Μάλλον δεν ισχύει το ίδιο με την αναφορά που έκανε ο κ. Παπανδρέου στην αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία, στην οποία, όπως είπε, όλες οι αποφάσεις γράφονταν σε πινακίδες τις οποίες μπορούσε να δει κάθε πολίτης.

Ο ρόλος της Διαύγειας στην ενίσχυση της αξιοπιστίας της διοίκησης

Για τον κ. Παπανδρέου, το μεγάλο ζητούμενο της Διαύγειας ήταν να γίνει αξιόπιστη η διοίκηση απέναντι στους πολίτες. «Τα χρήματα του Δημοσίου είναι χρήματα των πολιτών. Να το καταλάβουν όλοι. Γι’ αυτό, οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν που πηγαίνουν,», υπογράμμισε. Το “τίποτα δεν είναι νόμιμο αν δεν δημοσιευτεί”, αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή της Διαφάνειας.

Στη συζήτηση ο πρώην πρωθυπουργός είπε πολλές φορές είπε ότι η διαφθορά αποτελεί μείζον πρόβλημα για τη χώρα και βασικό παράγοντα που οδήγησε στη χρεοκοπία. Η διαφθορά όμως έχει και μια πιο ευρεία έννοια, η οποία έχει να κάνει με τη «φεουδαρχική νοοτροπία», όπως τη χαρακτήρισε. Η λεγόμενη «φεουδαρχική νοοτροπία» συνίσταται στο γεγονός ότι το κράτος εμποδίζει τους πολίτες να κάνουν τη δουλειά τους. Στη συνέχεια, οι πολίτες προσφεύγουν στο πολιτικό σύστημα και οι πολιτικοί του προσφέρουν ως «χάρη» αυτό που οι πολίτες δικαιούνται.

Σε ένα σχέδιο περιορισμού της διαφθοράς, θεωρήθηκε ότι η ψηφιακή τεχνολογία είχε κεντρική θέση.

Η βελτίωση της δημόσιας διοίκησης

Σύμφωνα με τον κ. Παπανδρέου, η Διαύγεια αποτελεί επίσης εργαλείο για τη βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, όπως αναφέρει στο Eteron. Αυτή η πλευρά του συστήματος θα μπορούσε να είχε αξιοποιηθεί πλήρως αν η Διαύγεια είχε αναπτυχθεί, όπως ήταν ο αρχικός σχεδιασμός. Η βελτίωση της δημόσιας διοίκησης μέσω της Διαύγειας έχει δύο πτυχές:

Η πρώτη είναι η μείωση της γραφειοκρατίας, μέσω της απλούστευσης των διαδικασιών, αφού περιορίζεται η ανάγκη ελέγχων.

Η δεύτερη είναι η αξιοποίηση των big data – η οποία δυστυχώς δεν έχει προχωρήσει. Αν γινόταν σοβαρή στατιστική επεξεργασία των «μεγάλων δεδομένων» θα μπορούσαν να αντληθούν πολύ χρήσιμα συμπεράσματα σε ό,τι αφορά τόσο την ανάδειξη των περιπτώσεων κακοδιαχείρισης όσο και αυτών των βέλτιστων πρακτικών.

Ο όρος Μεγάλα δεδομένα ή Μεγα-δεδομένα (αγγλικά: Big data) χρησιμοποιείται για να περιγράψει σύνολα δεδομένων τόσο μεγάλα ή σύνθετα που ξεφεύγουν από τις δυνατότητες καταγραφής, αποθήκευσης και ανάλυσης των παραδοσιακών τεχνικών επεξεργασίας δεδομένων. Τα μεγάλα δεδομένα αναφέρονται σε μη δομημένα, ημι-δομημένα και δομημένα δεδομένα, κυρίως όμως εστιάζουν στα μη δομημένα δεδομένα

Η ομάδα της Διαύγειας

Ρώτησα τον Γιώργο Παπανδρέου γιατί η ομάδα της Διαύγειας μπόρεσε να πετύχει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, κάτι που δεν είναι συχνό φαινόμενο στη δημόσια διοίκηση. Μου απάντησε ότι η επιτυχία οφείλεται στο ότι είχε γίνει σοβαρή προετοιμασία πριν την ανάληψη της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ. Είχε συγκροτηθεί μια ομάδα τεχνοκρατών που είχε διαμορφώσει σαφές σχέδιο για το τι έπρεπε να γίνει και είχε αναπτύξει παραδειγματικά ψηφιακές λειτουργίες στις εσωκομματικές διαδικασίες.

Επιπλέον, έγινε στελέχωση της ομάδας με βάση την επιστημονική επάρκεια των προσώπων. Για τη συγκρότηση της task force της Διαύγειας επιλέχτηκαν με ανοιχτή πρόσκληση στελέχη τόσο από την επιστημονική κοινότητα όσο και μέσα από τη δημόσια διοίκηση.

Μια πλευρά που, νομίζω, έχει ενδιαφέρον, είναι ότι σύμφωνα με τον κ. Παπανδρέου, το «βαθύ ΠΑΣΟΚ» δεν επιχείρησε να φέρει προσκόμματα στη Διαύγεια. Η εξήγηση που έδωσε ήταν πως το αίτημα της διαφάνειας είχε τόσο μεγάλη απήχηση στην κοινωνία, που κανένας δεν ήταν διατεθειμένος να εμφανιστεί πολέμιός της.

Η εμπειρία από το Υπουργείο Εσωτερικών

Ο Γιάννης Ραγκούσης ήταν υπουργός Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης όταν ψηφίστηκε η Διαύγεια. Σήμερα είναι κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΣΥΡΙΖΑ.

Παρόλο που ο κ Ραγκούσης έχει ταυτιστεί με τον νόμο για την Ιθαγένεια στα παιδιά μεταναστευτικής καταγωγής, ο ίδιος θεωρεί τη Διαύγεια την πιο σημαντική στιγμή της υπουργικής θητείας του. Γενικά, η αίσθηση της περηφάνιας είναι κοινή στους ανθρώπους που δούλεψαν για το project. Δεν βλέπουν τη Διαύγεια απλώς ως μια πετυχημένη μεταρρύθμιση, αλλά ως στοιχείο που τους συνδέει με την νεότερη πολιτική ιστορία.

Στην αφήγησή του, ο Γιάννης Ραγκούσης εστίασε στον προβληματισμό που υπήρξε στη φάση του σχεδιασμού της Διαύγειας, σχετικά με το πώς θα εφαρμοζόταν ο νόμος.

«Δεν θέλαμε η Διαύγεια να καταλήξει στο μεγάλο νεκροταφείο νόμων του ελληνικού κράτους.»

Στο θέμα της εφαρμογής της είχε εστιαστεί η κριτική της αντιπολίτευσης αλλά και υπηρεσιακών παραγόντων.

Η λύση που επινοήθηκε, ήταν πρωτότυπη για τα δεδομένα της δημόσιας διοίκησης και αποδείχτηκε εξαιρετικά λειτουργική σε βάθος χρόνου. Αντί να ακολουθηθεί η πεπατημένη των εκ των υστέρων ποινικών και διοικητικών κυρώσεων σε περίπτωση μη δημοσίευσης μιας απόφασης στη Διαύγεια, επιλέχτηκε ένας διοικητικός μηχανισμός εξαναγκασμού. Δηλαδή, καμία απόφαση δεν θα είχε ισχύ αν δεν είχε δημοσιευτεί πρώτα στη Διαύγεια. Με αυτόν τον τρόπο διασφαλίστηκε ότι όλες οι αποφάσεις θα αναρτόνταν. Αποφεύχθηκε επίσης η θεσμοθέτηση μιας ακόμα βαθμίδας ελέγχου, η οποία θα έκανε ακόμα πιο περίπλοκη τη διαδικασία της δημόσιας διοίκησης.

Να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με τον Γιώργο Παπανδρέου, μια ανάλογη διαδικασία διοικητικού εξαναγκασμού είχε επιλέξει η κυβέρνησή του για την απογραφή των δημοσίων υπαλλήλων. Και σε αυτήν την περίπτωση, δεν θεσμοθετήθηκαν έλεγχοι και ποινές εκ των υστέρων, αλλά οι δημόσιοι υπάλληλοι κλήθηκαν να απογραφούν ηλεκτρονικά μόνοι/ες τους. Σε περίπτωση που δεν απογράφονταν, πάγωνε αυτομάτως η μισθοδοσία τους.

Σε ένα άλλο σημείο που στάθηκε ο κ. Ραγκούσης ήταν η βελτίωση της διοίκησης μέσα από τη Διαύγεια. Η δημοσίευση των αποφάσεων δημιουργεί de facto τυποποιημένα πρότυπα τα οποία ακολουθούν οι κρατικοί φορείς. Η τυποποίηση των αποφάσεων τις καθιστά σαφέστερες. Επιπλέον, καθιστά πιο εύκολη και πιο γρήγορη τη σύνταξή τους.

Στο ψηφιακό κέντρο της Διαύγειας

Οι Θόδωρος Καρούνος και Πρόδρομος Τσιαβός βρέθηκαν στην… ψηφιακή «ψυχή» της Διαύγειας. Δεν πρωταγωνίστησαν μόνο στον σχεδιασμό του project αλλά και στην ανάπτυξη της εφαρμογής. Ο κ. Καρούνος είναι ερευνητής στο ΕΜΠ και αντιπρόεδρος του Οργανισμού Ανοιχτών Τεχνολογιών (ΕΕΛΛΑΚ). Ο κ. Τσιαβός είναι υπεύθυνος Ψηφιακής Ανάπτυξης και Καινοτομίαςτ του Ιδρύματος Ωνάση και μέλος του Δ.Σ. της ΕΕΛΛΑΚ.

Σύμφωνα με την ταυτότητά του, «ο Οργανισμός Ανοιχτών Τεχνολογιών έχει ως κύριο στόχο να συμβάλλει στην ανοιχτότητα και ειδικότερα στην προώθηση και ανάπτυξη των Ανοιχτών Προτύπων, του Ελεύθερου Λογισμικού, του Ανοιχτού Περιεχομένου, των Ανοιχτών Δεδομένων και των Τεχνολογιών Ανοιχτής Αρχιτεκτονικής στο χώρο της εκπαίδευσης, του δημόσιου τομέα, των επιχειρήσεων και της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα φιλοδοξεί να αποτελέσει κέντρο γνώσης και πλατφόρμα διαλόγου για τις ανοιχτές τεχνολογίες».

Στη συζήτηση μαζί τους προσπάθησα να καταλάβω πού ακριβώς οφείλεται η επιτυχία της ομάδας της Διαύγειας, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μου στη συγκρότησή της. Σταχυολογώ τα στοιχεία που μου φάνηκαν πιο ενδιαφέροντα:

1. Όλα τα μέλη της ομάδας ήταν διαπρεπείς επιστήμονες οι οποίοι έχουν κάνει έκτοτε λαμπρές καριέρες.
2. Ανήκαν στην κοινότητα του ελεύθερου λογισμικού.
3. Δεν επελέγησαν με τη «λογική της Κλαδικής».
4. Είχαν όμως ισχυρή ιδεολογική τοποθέτηση υπέρ της διαφάνειας γενικά και του ελεύθερου λογισμικού ειδικά.
5. Για την εργασία τους αμείφθηκαν αρκετά υψηλότερα από ό,τι οι δημόσιοι υπάλληλοι αλλά αρκετά χαμηλότερα από τις τιμές της αγοράς.
6. Ως task force που λειτουργούσε εντός/εκτός της δημόσιας διοίκησης, δεν θα τα είχαν καταφέρει αν δεν είχαν την απόλυτη στήριξη της πολιτικής ηγεσίας.

Σε ό,τι αφορά τη βελτίωση του συστήματος, επισήμαναν ότι από το 2014, όταν μια ιδιωτική εταιρία αναβάθμισε την αρχική εφαρμογή, η Διαύγεια έχει αφεθεί στην (ψηφιακή) τύχη της. Θεωρούν ότι είναι απαραίτητο να βελτιωθεί η «αναζήτηση» της Διαύγειας ώστε να μπορεί να αντλούνται εύκολα και γρήγορα συγκεντρωτικά στοιχεία. Απαιτείται επίσης η δημιουργία μιας «Διαύγειας» για τις απόρρητες δαπάνες. Αυτή η «απόρρητη Διαύγεια» στην οποία θα έχουν πρόσβαση συγκεκριμένο θεσμικοί παράγοντες, θα αποτελέσει δικλείδα ασφαλείας για τη χρηστή διαχείριση των απόρρητων δαπανών.

Από τη συζήτηση με τους κκ. Καρούνο και Τσιαβό προέκυψαν και άλλα σημαντικά πεδία περαιτέρω προβληματισμού. Ενδεικτικά:

• Το χαμηλό κόστος για την αρχική ανάπτυξη της Διαύγειας αποδεικνύει ότι μπορούν να γίνουν πολύ σημαντικές οικονομίες στα έργα πληροφορικής του Δημοσίου.
• Τα ανοιχτά πρότυπα είναι απαραίτητα για την επίτευξη της «ψηφιακής ανεξαρτησίας» της χώρας, της οποίας η κρίσιμη σημασία έχει αναδειχτεί με ενάργεια από τη γεωπολιτική αναταραχή του τελευταίου διαστήματος.

Διαφάνεια vs Προσωπικά Δεδομένα

Η νομικός Λίλιαν Μήτρου διδάσκει Δίκαιο Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων και Δίκαιο της Πληροφορίας/Διαδικτύου στο Τμήμα Μηχανικών και Πληροφοριακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Η κ. Μήτρου είχε την ευθύνη για τη σύνταξη του νόμου της Διαύγειας.

Η κ. Μήτρου επιβεβαιώνει την ισχυρή πολιτική βούληση πάνω στην οποία στηρίχτηκε το project. «Η λογική ήταν ότι όσο μεγαλύτερη είναι η πρόσβαση στην πληροφορία, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κοινωνικός έλεγχος,» τόνισε.

Στη συζήτηση μαζί της, μου έκανε εντύπωση η επιμονή της στην ανάγκη να διατηρείται η ισορροπία ανάμεσα στην προώθηση της διαφάνειας και τον σεβασμό των προσωπικών δεδομένων. Ήταν η μόνη που έθεσε τόσο εμφατικά το ζήτημα των προσωπικών δεδομένων. Όταν συζητιόταν το project, η κ. Μήτρου είχε διαφωνήσει με ιδέες όπως η δημόσια ανάρτηση των φορολογικών δηλώσεων. Στο ίδιο μήκος κύματος και σήμερα, πιστεύει ότι δεν χρειάζεται οι αποφάσεις της Διαύγειας να εμπεριέχουν προσωπικές πληροφορίες που ενδεχομένως παραβιάζουν την ιδιωτικότητα, χωρίς να προσφέρουν κάτι στη διαφάνεια.

Η Λίλιαν Μήτρου εκτιμά ότι ομάδες όπως αυτές της Διαύγειας έχουν συγκυριακό χαρακτήρα και πολύ δύσκολα μπορούν να γίνουν παραδείγματα για το μέλλον.

Η Διαύγεια ως εργαλείο έρευνας

Παρόλο που ο αρχικός σχεδιασμός ήταν να απευθύνεται η Διαύγεια σε όλους τους πολίτες, στην πράξη η δυσκολία απόσπασης συγκεντρωτικών πληροφοριών, περιορίζει τους συχνούς χρήστες της στους δημοσιογράφους και τα στελέχη της εκάστοτε αντιπολίτευσης που αναζητούν σκάνδαλα της εκάστοτε κυβέρνησης.

Επιδιώκοντας μια πληρέστερη αξιολόγηση του συστήματος, έθεσα δύο ερωτήσεις σε δύο δημοσιογράφους που κάνουν συχνή χρήση της Διαύγειας:

• Πώς σε βοηθάει η Διαύγεια στην ερευνητική δουλειά σου;
• Τι βελτιώσεις πιστεύεις ότι χρειάζεται;

Απαντώντας, ο Θανάσης Κουκάκης είπε ότι «η Διαύγεια παρέχει έναν πλούτο στοιχείων για αποφάσεις της Διοίκησης και κυρίως με μια ιστορικότητα πέραν της δεκαετίας.Για όποιον/α αναζητεί πρόσωπα, στοιχεία προμηθειών, συναλλασσόμενους με το Δημόσιο και ευρύτερα στοιχεία για φυσικά και νομικά πρόσωπα που έχουν λάβει χρήματα από το Δημόσιο, η Διαύγεια είναι ένα πολύτιμο εργαλείο».

Επισήμανε ακόμα ότι «οι αναζητήσεις στη Διαύγεια δεν ήταν ποτέ εξαιρετικά φιλικές προς τον χρήστη. Πιστεύω πως εκεί πρέπει να πέσει μεγαλύτερο βάρος. Ακόμη θα πρέπει στη Διαύγεια να μπαίνουν και στοιχεία για φορείς που σήμερα εξαιρούνται όπως το ΤΧΣ και η ΤτΕ».

Από τη μεριά της, η Ελίζα Τριανταφύλλου είπε ότι «η Διαύγεια είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο που βοήθησε στο ρεπορτάζ πάρα πολύ ειδικά στα χρόνια της πανδημίας και των απευθείας αναθέσεων της Σοφίας Νικολάου για απολύμανση και καθαρισμό φυλακών».

Προσέθεσε ότι «η Διαύγεια συγκριτικά με άλλες βάσεις δεδομένων (δημόσιων, αλλά όχι ανοικτών όπως τα ΓΕΜΗ και ΚΗΜΔΗΣ), έχει προσφέρει πολλά στην διαφάνεια και με βάση την εμπειρία μου είναι ιδανική όταν θέλει κανείς να βρει δημόσιες συμβάσεις, αναθέσεις και άλλα στοιχεία που έχουν να κάνουν με τη διάθεση του δημόσιου χρήματος. Εκτός από την υπόθεση Νικολάου και άλλων αμφιλεγόμενων απευθείας αναθέσεων με πρόφαση το επείγον της πανδημίας, στη Διαύγεια είχα ανατρέξει επίσης για υποθέσεις που σχετίζονται με τα Λιπάσματα Καβάλας και την αδειοδότηση των εταιρειών που διαχειρίζονταν το εργοστάσιο».

«Το βασικό πρόβλημα της Διαύγειας είναι ταυτόχρονα και το προτέρημά της: Το πόσα πολλά κρύβονται σε κοινή θέα. Κάθε μέρα ανεβαίνουν στο σύστημα εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες πράξεις. Το να ξεχωρίσεις ποια έχει δημοσιογραφικό ενδιαφέρον και ποια όχι είναι μια δουλειά από μόνη της».

«Κατά τα άλλα, ένα άλλο πρόβλημα που έχω συναντήσει όταν ψάχνω κάτι συγκεκριμένο είναι το “ανθρώπινο λάθος” των χειριστών. Για παράδειγμα, κάποιοι ξεχνάνε να βάλουν ΑΦΜ δικαιούχου (αυτό σημαίνει, ότι ψάχνεις να δεις τι αναθέσεις έχει πάρει μια εταιρεία με βάση τον ΑΦΜ της, κάποιες μπορεί να μην τις βρεις ποτέ αν, αντί για το σωστό νούμερο, ο χειριστής για λόγους βιασύνης ή άλλους έχει βάλει εννέα μηδενικά ή άσσους). Αντίστοιχα προβλήματα έχω συναντήσει κάποιες φορές και στα ποσά μιας ανάθεσης. Θυμάμαι π.χ. που έψαχνα μια εταιρεία και ξαφνικά βλέπω ότι είχε πάρει μια δουλειά πάνω από ένα εκατομμύριο (στην καρτέλα των μεταδεδομένων της πράξης) και τελικά, όταν διάβασα το pdf της απόφασης, ήταν αρκετά μηδενικά λιγότερα. Προφανώς ο χειριστής που ανέβασε την συγκεκριμένη πράξη στη Διαύγεια έκανε λάθος στο ποσό ανεβάζοντάς το κατά πολύ», συμπλήρωσε.

10+1 επισημάνσεις

Από τις συζητήσεις που έκανα αλλά και από τις δικές μου εμπειρίες με τη Διαύγεια, καταλήγω στις εξής επισημάνσεις:

1. Η Διαύγεια αποτελεί αναμφίβολα μια πετυχημένη μεταρρύθμιση του Δημόσιου που όντως υπηρετεί τη διαφάνεια.
2. Έχει σημασία ότι η Διαύγεια υπηρετεί τη διαφάνεια γιατί μεταβιβάζει ισχύ (υπό τη μορφή πληροφορίας) από την εκάστοτε κυβέρνηση στην εκάστοτε αντιπολίτευση, τα ΜΜΕ και την κοινωνία των πολιτών.
3. Η Διαύγεια αποδεικνύει ότι η διαφάνεια δεν επιτυγχάνεται αν δεν είναι όλα στο φως.
4. Αποδεικνύει επίσης ότι το Δημόσιο μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά, υπηρετώντας το Γενικό Καλό.
5. Η πολιτική βούληση συνιστά την αφετηρία για την αποτελεσματική λειτουργία του Δημοσίου.
6. Ωστόσο, η πολιτική βούληση δεν αρκεί. Απαιτείται στελέχωση από ανθρώπους που γνωρίζουν καλά το αντικείμενο κι έχουν ισχυρή πίστη σε αυτό που κάνουν.
7. Είναι αναγκαία η τεχνική αναβάθμιση της Διαύγειας ώστε να γίνει πιο εύκολη η απόσπαση της ζητούμενης πληροφορίας και η άντληση στατιστικών δεδομένων.
8. Είναι επίσης αναγκαία η επέκτασή της στα πεδία που δεν καλύπτει σήμερα, όπως οι απόρρητες δαπάνες.
9. Απαιτείται ακόμα η λειτουργία δημόσιων ελεγκτικών και διοικητικών μηχανισμών που θα αξιοποιούν συστηματικά και σε βάθος τις πληροφορίες που παρέχει η Διαύγεια. Μέχρι σήμερα η Διαύγεια αξιοποιείται μόνο από υποκείμενα έξω από τους ελεγκτικούς μηχανισμούς του κράτους.
10. Το ανοιχτό λογισμικό πρέπει να γίνει ο πυλώνας του ψηφιακού μετασχηματισμού. Η Διαύγεια αποδεικνύει την υπεροχή σε ό,τι αφορά τη λειτουργικότητα, την αξιοπιστία και το κόστος.

Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι η πάταξη της γενικευμένης διαφθοράς δεν μπορεί να επιτευχθεί από κανένα ψηφιακό σύστημα, όσο προηγμένο και αν είναι. Τα τεχνικά μέσα μπορούν να βοηθήσουν, αλλά δεν αρκούν αν η διαφθορά είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Σε μια κοινωνία που έχει περιέλθει στο τέλμα του κυνισμού και του αμοραλισμού, ο αγώνας για τη διαφάνεια είναι πρώτα απ’ όλα μια μάχη αξιών.