Φόβοι και φοβίες στα παιδιά

Όλα τα παιδιά εκδηλώνουν κάποιους φόβους κάποια στιγμή στη ζωή τους, σε μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση από τους μεγάλους, και το στάδιο αυτό θεωρείται φυσιολογικό κομμάτι της ανάπτυξης τους. Ειδικά αν το παιδί εκδηλώνει ευχαρίστηση με κάτι τη μια μέρα και την άλλη το φοβάται είναι πιο πιθανό να περνά κάποια αναπτυξιακή φάση παρά να ζει ένα τραυματικό γεγονός.

Όταν όμως ο φόβοι αυτοί είναι τόσο έντονοι και τόσο επίμονοι ώστε να εμποδίζουν την καθημερινή λειτουργικότητα και ευεξία του παιδιού, όταν γίνονται παράλογοι (πχ είναι αναμενόμενο για ένα παιδί 2, όχι όμως και 8 ετών να φοβάται να καθίσει στην τουαλέτα)  και δεν μπορούμε να το καθησυχάσουμε ή να του αποσπάσουμε την προσοχή, μετατρέπονται σε φοβίες.

• Τα μικρά παιδιά φοβούνται συνήθως τον αποχωρισμό, τους θορύβους, ζώα ή έντομα, το καθικάκι, το μπάνιο ή την ώρα που πρέπει να πάνε για ύπνο.
• Τα νήπια φοβούνται περισσότερο ζώα ή έντομα, τέρατα ή φαντάσματα, το σκοτάδι,  το να χαθούν, το να χάσουν τους γονείς τους και την ώρα του ύπνου.
• Τα παιδιά σχολικής ηλικίας εμφανίζουν φόβο αποχωρισμού, θορύβων, πτώσεων, νέων καταστάσεων (πχ αρχή σχολικής χρονιάς) και τα μεγαλύτερα κοινωνικής απομόνωσης, πολέμου, νέων καταστάσεων και κλοπής.
• Στους εφήβους φόβο μπορεί να προκαλέσουν οι νέες καταστάσεις, οι ληστές, ο πόλεμος, το διαζύγιο και οι σεξουαλικές σχέσεις.

Στα παιδιά όλων των ηλικιών οι φόβοι μπορεί να γίνουν εντονότεροι σε περιόδους έντονου στρες όπως μια ασθένεια, ο ερχομός ενός νέου μωρού, το διαζύγιο των γονέων μια μετακόμιση κτλ. ή ένα τραυματικό γεγονός όπως ένα επεισόδιο παρολίγον πνιγμού, παρολίγον εγκαύματος ή παρολίγον τραυματισμού από ένα ζώο. Κάποιες φορές εμείς οι γονείς τα φοβίζουμε υπερβολικά μέσα από κάτι που λέμε ή κάνουμε χωρίς να το καταλάβουμε.

Μερικά παιδιά φοβούνται περισσότερο από άλλα και αυτό είναι ένα σημείο του χαρακτήρα τους. Επίσης, παιδιά με γονείς περισσότερο αγχώδεις, υπερβολικούς στις αντιδράσεις τους ή φοβισμένους τείνουν να φοβούνται περισσότερο. Ακόμα χειρότερες είναι οι περιπτώσεις όπου κάποια πρόσωπα ή καταστάσεις χρησιμοποιούνται ως φόβητρο για συνεργαστεί και να πειθαρχήσει το παιδί, πχ «αν δεν καθίσεις καλά θα φωνάξω την αστυνομία», «αν δεν φας όλο το φαγητό σου θα πάμε στον γιατρό να σου κάνει ένεση» κτλ.

Φυσικά όταν κάποια παιδιά «χρησιμοποιούν» ασυναίσθητα την εκδήλωση φόβου για να τραβήξουν την προσοχή των γονιών τους, τα αίτια πρέπει να αναζητηθούν μέσα στις σχέσεις και τη συμπεριφορά της οικογένειας.

Δεν υπάρχουν εγγυημένες ή απόλυτες απαντήσεις. Κάθε οικογένεια πρέπει να αναπτύξει τη δική της μέθοδο προσέγγισης και τη δική της τακτική, παίρνοντας στα σοβαρά την παιδική ανάγκη για στοργή, την έλξη που ασκεί ο φόβος και τη δημιουργική αντιμετώπιση των φόβων

Μερικές γενικές αρχές στις οποίες είναι καλό να βασιζόμαστε είναι οι εξής:

• Σεβαστείτε τους φόβους και τις ανησυχίες του. Δεν βοηθά να το επικρίνετε ή να του λέτε ότι φέρεται σαν μωρό.
• Ρωτήστε το τι το φοβίζει και μιλήστε μαζί του για αυτό. Αυτό μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα τα παιδιά που έζησαν ένα τραυματικό γεγονός.
• Για τα μικρότερα παιδιά λειτουργεί επίσης και η τεχνική της απευαισθητοποίησης: σταδιακή έκθεση στο ερέθισμα με επιμονή, ηρεμία και αδιαφορία.
• Για τα μεγαλύτερα παιδιά βοηθά η τεχνική της απομόνωσης του ερεθίσματος, πχ «φαντάσου ότι αυτό που σε φοβίζει είναι σε ένα σύννεφο εκεί ψηλά και το βλέπουμε μαζί. Πώς νομίζεις ότι πρέπει να το καταπολεμήσουμε; τι θα έκανε ένας φίλος σου ;» κτλ
• Μην γίνεστε υπερπροστατευτικοί ούτε να προσπαθείτε να αποφεύγετε ή να απομακρύνετε ότι τον φοβίζει (έτσι δικαιολογείτε τους φόβους του), ούτε όμως να τον πιέζετε να ασχοληθεί με αυτό που τον φοβίζει, πχ παιδιά που φοβούνται να μπουν στη θάλασσα
• Μην αντιδράτε και εσείς με φόβο και υπερβολή, έτσι ενισχύετε την αντίδραση του
• Αποφύγετε τις ασαφείς απειλές τιμωρίας και τα αμφίσημα μηνύματα
• Μην συγκρίνετε το παιδί σας μ άλλα παιδιά
• Μην προσπαθείτε να κάνει το παιδί σας αυτά που δεν σας άφησαν να κάνετε στην δική σας παιδική ηλικία
• Τα παιδιά μπορούν να αντιμετωπίσουν έναν αποχωρισμό ευκολότερα όταν ο χρόνος και η διάρκεια του χωρισμού είναι σαφείς, γνωρίζει ότι μπορεί να βασιστεί σε άλλα οικεία πρόσωπα, είναι προετοιμασμένο για τον χωρισμό
• Η υπερπροστασία ως μέθοδος αγωγής δεν αφήνει τα παιδιά να μεγαλώσουν, τα καθιστά συναισθηματικά αλλά και διανοητικά εξαρτημένα από τους ενήλικες του στενού περιβάλλοντος τους. Άλλη η επιθυμία ου απιδιού για δεσμό και επαφή και άλλη η προσκόλληση, άλλη η συμβιωτική σχέση και άλλη η αλληλεξάρτηση παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς διαρκώς ανήσυχους γίνονται και εκείνα διαρκώς ανησυχούμε τον τρόπο αυτό δεν χτίζουμε βασική εμπιστοσύνη αλλά καλλιεργούμε διστακτικότητα και εξάρτηση.
• Όταν οι γονείς έχουν υψηλές απαιτήσεις από τα παιδιά τους ενώ ταυτόχρονα τους παρέχουν ελάχιστη υποστήριξη ανάλογα με την εξελικτική φάση στην οποία βρίσκονται, το παιδί αποθαρρύνεται νιώθει μεγάλη συναισθηματική ανασφάλεια.
• Τα παιδιά χρειάζονται φροντίδα και παρακολούθηση όχι επιτήρηση.
• Ενισχύστε και πλουτίστε τα συναισθήματα του.
• Εμπιστευτείτε παιδί σας-έτσι το μαθαίνετε να εμπιστεύεται και εκείνο τον εαυτό του, αλλά και εσάς!
• Στηρίξτε το παιδί σας καθώς το ίδιο θα μάθει να αντιμετωπίζει τους φόβους του.
  Πχ. αν το παιδί σας φοβάται το σχολείο, πείτε του « ξέρω ότι το να πάει κάποιος στο σχολείο για πρώτη φορά μπορεί να είναι δύσκολο, ειδικά αν δεν έχεις κάποιον φίλο εκεί, αλλά νομίζω ότι θα νιώσεις πολύ καλύτερα όταν ξεκινήσει» και αρχίστε να του μιλάτε για όλα τα πράγματα που θα κάνει εκεί  και που ενδεχομένως τον φοβίζουν.  Θυμίστε του ότι και στο παρελθόν έκανε φίλους και τα κατάφερε μια χαρά. Καμιά φορά βοηθά το να παίξετε μαζί του ένα παιχνίδι ρόλων, πχ πρώτη μέρα στο σχολείο ή πώς να πλησιάσουμε άλλα παιδάκια. Αναλογιστείτε μαζί του όλα τα πράγματα που φοβόταν παλιότερα και τώρα τα δέχεται χωρίς δυσκολία. Πάντα καθησυχάστε τον ήρεμα και με την πεποίθηση ότι θα τα καταφέρει.

Αν έχετε την αίσθηση ότι αφού κάνατε όλα τα παραπάνω δεν έχετε αποτέλεσμα και οι φόβοι αυτοί μετατρέπονται σε φοβίες που παρεμβαίνουν στην καθημερινή λειτουργικότητα και ευεξία αλλά και στην ανάπτυξη του παιδιού σας, καλό θα είναι να ζητήσετε τη γνώμη ειδικού. Οι φοβίες ταλαιπωρούν περίπου 0.2-2% των παιδιών και συχνά εμφανίζουν φοβίες και οι γονείς τους.

Η φοβία δεν είναι παρά ένας φόβος που μετατοπίζεται, ένας φόβος που συνδέεται με μια συγκεκριμένη ιδέα και γίνεται ψυχαναγκαστικός. Ο ειδικός παιδίατρος-αναπτυξιολόγος θα εκτιμήσει τις γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες του παιδιού σας και θα κρίνει αν είναι αναγκαίο να σας παραπέμψει για την κατάλληλη ψυχολογική ή ψυχοθεραπευτική υποστήριξη. Τα περισσότερα πάντως από αυτά τα παιδιά μεγαλώνουν σε υγιείς και ευτυχισμένους ενήλικες.

• Η Δρ. Κωνσταντίνα Γκόλτσιου είναι παιδίατρος-αναπτυξιολόγος και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών.