Ο θερμότερος χειμώνας της Ευρώπης και οι συνέπειές του

Θα περίμενε κανείς πως θα είχαμε πλέον μπει για τα καλά στην εποχή των πουλόβερ, των χαμηλών θερμοκρασιών και των κατάλευκων βουνοκορφών.

Αντιθέτως, παρότι βρισκόμαστε ήδη στα μέσα του Ιανουαρίου, οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης εξακολουθούν να βιώνουν έναν πρωτοφανή και παρατεταμένο χειμερινό καύσωνα, με εξαιρετικά ασυνήθιστες υψηλές θερμοκρασίες που έχουν διαρκέσει σχεδόν έναν μήνα και που μόλις ξεκίνησαν να δείχνουν τα πρώτα διστακτικά σημάδια υποχώρησης.

«Από τις 18 Δεκεμβρίου μέχρι και σήμερα βιώνουμε ένα σχεδόν ανήκουστο μήνα ζέστης και ηλιοφάνειας, που ονομάζεται επίσης “ψευδής άνοιξη”», εξηγεί χαρακτηριστικά ο Davide Faranda, Γάλλος κλιματολόγος στο Ινστιτούτο Pierre-Simon Laplace.

Τέτοια είναι η έκταση και η διάρκεια του φαινομένου, μάλιστα, που δεν είναι λίγοι οι επιστήμονες σαν τον Davide που μιλούν για «ένα από τα πιο ακραία γεγονότα στην ιστορία της ευρωπαϊκής κλιματολογίας».

Και παρότι η ηλιοφάνεια και οι ευχάριστες θερμοκρασίες μπορεί να φαίνονται ανακουφιστικές για μια Ευρώπη που βρίσκεται εν μέσω ενεργειακής κρίσης, δεν είναι λίγοι εκείνοι που προειδοποιούν για τις διαδοχικές συνέπειες που μπορεί να έχει η φετινή «ψευδής άνοιξη» στα οικοσυστήματα, τη βιοποικιλότητα, την αγροτική παραγωγή, καθώς και σε μια σειρά από οικονομικές δραστηριότητες.

Επειδή οι βιολογικοί κύκλοι των εντόμων και των ζώων είναι στενά συνδεδεμένοι με την εναλλαγή των εποχών, οι μη φυσιολογικές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας μπορεί να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους με ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες για τον βιότοπό τους. Για παράδειγμα, η μετανάστευση ορισμένων πτηνών μπορεί να καθυστερήσει, οδηγώντας σε αυξημένη πίεση στο περιβάλλον που βρίσκονται, ή γονιμοποιητικά έντομα, όπως οι μέλισσες, ενδέχεται να εμφανιστούν πολύ νωρίς, προτού ανθίσουν τα φυτά που χρειάζονται για να επιβιώσουν.

Πρωτοφανείς θερμοκρασίες, άδειες βουνοπλαγιές, ρεκόρ ηλιοφάνειας

Αναμφίβολα ο φετινός χειμερινός καύσωνας έχει χτυπήσει σχεδόν κάθε περιοχή της Γηραιάς Ηπείρου, ωστόσο έχει υπάρξει ιδιαίτερα αισθητός στις χώρες της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης όπου οι θερμοκρασίες των δύο πρώτων εβδομάδων του Ιανουαρίου έχουν κυμανθεί από 5 έως 20 βαθμούς πάνω από τον μηνιαίο μέσο όρο.

Το φαινόμενο ήταν ιδιαίτερα αισθητό το Σαββατοκύριακο της Πρωτοχρονιάς, όταν παράλληλα με την έλευση του νέου χρόνου τουλάχιστον επτά ευρωπαϊκές χώρες υποδέχτηκαν τον θερμότερο Ιανουάριο στην ιστορία της κλιματικής καταγραφής.

Μερικές από τις θερμοκρασίες που παρατηρήθηκαν, μάλιστα, θεωρούνται ασυνήθιστες ακόμα και για συνθήκες κατακαλόκαιρου. Μόνο την πρώτη εβδομάδα του Ιανουαρίου, η θερμοκρασία στην Τσεχία ξεπέρασε τους 20 βαθμούς Κελσίου, στην Πολωνία άγγιξε τους 19, και στην Ολλανδία έφτασε τους 17, ενθαρρύνοντας τους κατοίκους να τολμήσουν μια πρωτοχρονιάτικη βουτιά στις παραλίες της Βόρειας Θάλασσας.

Ακόμα και σήμερα, δεκάδες από τα χιονοδρομικά κέντρα που φωλιάζουν στις πλαγιές των Άλπεων, της ψηλότερης οροσειράς που διασχίζει την Ευρώπη, καταφέρνουν να λειτουργούν για τους επίδοξους σκιέρ μονάχα χάρη σε λεπτές λωρίδες τεχνητού χιονιού που έχουν τοποθετηθεί από τους αρμόδιους.

Παρότι λιγότερο ακραία, η «ψευδής άνοιξη» έχει φανερώσει την όψη της και στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τις μετρήσεις, ο Δεκέμβριος του 2022 κατέγραψε τις υψηλότερες θερμοκρασίες της τελευταίας δωδεκαετίας, ενώ η αλλαγή του χρόνου έλαβε χώρα την ώρα που ο υδράργυρος βρισκόταν έως και 5 βαθμούς Κελσίου πάνω από τον μέσο όρο.

Τις πρώτες δύο εβδομάδες του Ιανουαρίου, οι θερμοκρασίες παρέμειναν από 2 έως 4 βαθμούς πάνω από τα αναμενόμενα επίπεδα που υπολογίζονται με βάση τις μετρήσεις της τελευταίας εικοσαετίας.

Ακόμα πιο ασυνήθιστη είναι και η «γενναιόδωρη» ηλιοφάνεια του φετινού χειμώνα. Όπως σημείωσε πρόσφατα ο διευθυντής της ΕΜΥ, Θοδωρής Κολυδάς, τον Δεκέμβριο του 2022 σημειώθηκε ρεκόρ σαρακονταετίας ως προς τις ημέρες ηλιοφάνειας, οι οποίες συνήθως περιορίζονται σε 7 με 8 τους μήνες του χειμώνα, ωστόσο φέτος συνεχίζουν ένα σχεδόν ασταμάτητο σερί.

Το φαινόμενο του «θερμικού θόλου» και ο ενισχυτικός παράγοντας της κλιματικής αλλαγής
Η ακραία θερμή περίοδος του φετινού χειμώνα ήρθε να διαδεχθεί μια χρονιά-ρεκόρ όσον αφορά το επίπεδο των θερμοκρασιών σε πολλά μέρη της Ευρώπης, σχηματίζοντας ένα ακόμη παράδειγμα του πώς η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή αυξάνει τη συχνότητα και την ένταση ασυνήθιστών ή έκτακτων καιρικών φαινομένων.

Στην προκειμένη περίπτωση, η «ψευδής άνοιξη» είναι αποτέλεσμα ενός φαινομένου που οι επιστήμονες αποκαλούν heat dome, η αλλιώς «θερμικό θόλο», και το οποίο εμφανίζεται όταν μια επίμονη περιοχή υψηλής πίεσης στην ατμόσφαιρα παγιδεύει τον ζεστό αέρα, ακριβώς όπως ένα καπάκι μιας κατσαρόλας.

Οι θερμικοί θόλοι εκδηλώνονται ανεξαρτήτως της ευρύτερης ανόδου της θερμοκρασίας και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, ωστόσο όπως τεκμηριώνουν πρόσφατες επιστημονικές έρευνες, οι αλλαγές που προκαλούνται από την υπερθέρμανση του πλανήτη τείνουν να αυξάνουν την έκταση, τη συχνότητα αλλά και τη διάρκειά τους, παγιδεύοντας τη θερμότητα σε περιοχές του πλανήτη για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα.

«Σε μια νέα μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Communications, μια διεθνής ομάδα επιστημόνων έδειξε ότι η αύξηση των heat domes συνδέεται με αλλαγές στο jet stream, το ταχύ ρεύμα αέρα που ρέει από δυτικά προς ανατολικά περίπου 10 χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνεια του βόρειου ημισφαιρίου» εξηγεί ο Δρ. Βασίλης Σιτοκωνσταντίνου, μεταδιδακτορικός ερευνητής της επιχειρησιακής μονάδας Beyond | ΙΑΑΔΕΤ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

«Ουσιαστικά αυτές οι περίοδοι κατά τις οποίες το jet stream χωρίζεται σε δύο κλάδους έχουν γίνει μεγαλύτερες, και αυτές οι διακλαδώσεις εξηγούν σε μεγάλο βαθμό την ανοδική τάση των κυμάτων καύσωνα στη δυτική Ευρώπη – περίπου το 30% στην ευρύτερη ευρωπαϊκή περιοχή, σύμφωνα με τους συγγραφείς» προσθέτει.

Μια ακόμα περσινή μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Climate Change προέβλεψε πως οι παρατεταμένοι θόλοι θερμότητας, όπως αυτός που είχε πλήξει τις ΗΠΑ το καλοκαίρι του 2021, θα εμφανίζονται τουλάχιστον δύο φορές τη δεκαετία εάν η άυξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας δεν διατηρηθεί κάτω από τους 2 βαθμούς Κελσίου πάνω από την προβιομηχανική μέση τιμή.

Στην αύξηση της συχνότητάς τους έρχονται να προστεθούν μια σειρά από άλλα ακραία ή ασυνήθιστα καιρικά φαινόμενα, τα οποία εμφανίζονται ολοένα και περισσότερο διαταράσσοντας τις ισορροπίες των οικοσυστημάτων του πλανήτη.

«Μόνο εντός του 2022, τα φυτά, τα έντομα και τα ζώα έπρεπε να υπομείνουν ανοιξιάτικο παγετό, επαναλαμβανόμενα κύματα καύσωνα, ξηρασία και τώρα αυτή την ασυνήθιστη ζέστη του χειμώνα» δηλώνει χαρακτηριστικά ο Σιτοκωνσταντίνου. «Κάθε φαινόμενο είναι και ένα επιπλέον πλήγμα στα οικοσυστήματα, τα οποία κουράζονται όλο και περισσότερο. Είναι πραγματικά αυτό το φαινόμενο της επανάληψης που τα θέτει σε κίνδυνο».

Προκλήσεις για τις καλλιέργειες, ανατροπές στα οικοσυστήματα

Η φετινή και ασυνήθιστα διαρκής «ψευδής άνοιξη» της Ευρώπης προκαλεί, λοιπόν, μια επιπλέον ανατροπή στην ισορροπία των οικοσυστημάτων, ενώ δεν αποκλείεται να επιφέρει μια σειρά από προκλήσεις και συνέπειες στη γεωργία και γενικότερα στη βιοποικιλότητα.

«Αρχικά μπορεί να διαταράξει την ανάπτυξη των φυτών» εξηγεί ο Σιτοκωνσταντίνου. «Τα φυτά συγχρονίζουν τα στάδια ανάπτυξής τους με τις εποχές και για να προσδιορίσουν αν είναι καλοκαίρι ή χειμώνας χρησιμοποιούν είτε τη διάρκεια της ημέρας είτε τη θερμοκρασία ως σημείο αναφοράς. Όταν, λοιπόν, η θερμοκρασία αυξηθεί απότομα, τα φυτά ουσιαστικά δεν ξέρουν πλέον πού βρίσκονται. Αν ο υδράργυρος είναι ασυνήθιστα υψηλός τον χειμώνα, τα φυτά λαμβάνουν το σήμα πώς ήρθε η άνοιξη και αρχίζουν να ανθίζουν νωρίτερα. Όταν το κρύο επιστρέψει, είναι πλέον πολύ πιο ευαίσθητα στο κρύο και τον παγετό».

Πρόκειται για ένα φαινόμενο που γνωρίζουν πολύ καλά οι αγρότες στη Γαλλία. Το 2021 ένα ισχυρό επεισόδιο παγετού έπειτα από μια περίοδο ασυνήθιστα ήπιου χειμώνα προκάλεσε ζημιές που ξεπέρασαν τα 4 δισεκατομμύρια ευρώ σε γαλλικούς αμπελώνες και οπωρώνες.

Οι συνέπειες του φετινού φαινομένου δεν αποκλείεται να εμφανιστούν και στην Ελλάδα, είτε με τη μορφή του κινδύνου του παγετώνα σε ευάλωτες καλλιέργειες είτε με άλλους τρόπους όπως για παράδειγμα την ξηρασία και τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες ποτίσματος.

«Στην Ελλάδα ο τρόπος καλλιέργειας είναι συνδυαστικός, βασιζόμαστε και στη βροχή και στο πότισμα, και καλλιεργούμε πάντα σε συνεργασία με τον καιρό» όπως εξηγεί ο Γιάννης Ζαννιάς, αγρότης και μέλος του αγροτικού συνεταιρισμού του Ορχομένου Βοιωτίας.

«Όλες οι καλλιεργειες έχουν τον κύκλο τους, είτε ετησιο είτε πολυετή, και το φυτό έχει ανάγκες και από θερμοκρασία και ηλιοφάνεια και από βροχή. Σίγουρα, σε σχέση με άλλες χρονιες, έχουμε πολύ λιγότερες βροχές, και όσο περισσότερη ξηρασία αντιμετωπίζουμε τόσο περισσότερο αναγκαζόμαστε να ποτίζουμε. Όλα αυτά τα φαινόμενα μας προβληματίζουν – σήμερα οι ανάγκες των φυτών σε νερό και πότισμα είναι αρκετά μεγαλύτερες» συμπληρώνει.

Πέρα από την αγροτική παραγωγή, η φετινή «ψευδής άνοιξη» ενδέχεται να επηρεάσει και άλλα οικοσυστήματα σύμφωνα με τον διευθυντή ερευνών στο Εργαστήριο Οικολογίας Άλπεων στη Γκρενόμπλ, Wilfried Thuillier.

«Επειδή οι βιολογικοί κύκλοι των εντόμων και των ζώων είναι στενά συνδεδεμένοι με την εναλλαγή των εποχών, οι μη φυσιολογικές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας μπορεί να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους με ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες για τον βιότοπό τους. Για παράδειγμα, η μετανάστευση ορισμένων πτηνών μπορεί να καθυστερήσει, οδηγώντας σε αυξημένη πίεση στο περιβάλλον που βρίσκονται, ή γονιμοποιητικά έντομα, όπως οι μέλισσες, ενδέχεται να εμφανιστούν πολύ νωρίς, προτού ανθίσουν τα φυτά που χρειάζονται για να επιβιώσουν».

Η απειλή της ερημοποίησης και οι αυξημένοι κίνδυνοι πυρκαγιών

Αναμφίβολα, ο φετινός ηλιόλουστος και ξερός χειμώνας δεν είναι ευχάριστη εξέλιξη ούτε και στο μέτωπο της ερημοποίησης, ενός φαινομένου που αποτελεί ίσως την κορυφαία πρόκληση της χώρας μας όσον αφορά τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Σύμφωνα με στοιχειά του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, μέσα στην επόμενη εικοσαετία περίπου το 50% των αγροτικών εκτάσεων της Ελλάδας κινδυνεύει με ερημοποίηση, λόγω των αυξημένων περιόδων ξηρασίας που απειλούν να μετατρέψουν πολλά στρέματα γόνιμων εδαφών σε άγονες εκτάσεις.

Η παρατεταμένη ξηρασία του χειμώνα θα μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα και το καλοκαίρι, δυσκολεύοντας τη διαχείρηση των καταστροφικών πυρκαγιών που πλήττουν τη χώρα με ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα.

«Φυσικά εξαρτάται από το τι θα μεσολαβήσει μέχρι το καλοκαίρι, αλλά αυτό που έχουμε διαπιστώσει από τις ιστορικές αναλύσεις είναι πως όταν έχουμε ξερή περίοδο για μεγάλα διαστήματα, συνήθως έχουμε πολύ δύσκολα καλοκαίρια στο μέτωπο των πυρκαγιών» εξηγεί ο Δρ. Χάρης Κοντοές, διευθυντής ερευνών του Ινστιτούτου Δορυφορικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. «Στην έξαρση τους δεν συμβάλλουν μόνο οι άνεμοι, αλλά σε μεγάλο βαθμό η ξηρασία που έχει προηγηθεί και η οποία από πολύ νωρίς δημιουργεί τις συνθήκες για πυρκαγιές που δεν έχουν τελειωμό, και ειδικότερα το καλοκαίρι όταν ανέβει η θερμοκρασία».

Πράγματι, όπως επισημαίνει ο Κοντοές, τόσο το 2007 όσο και το 2018, προτού εκδηλωθούν τεράστιες πυρκαγιές είχαν προηγηθεί τεράστιες περίοδοι ξηρασίας, οι οποίες δημιουργούν συνθήκες εδάφους που βοηθούν την εξάπλωση των πύρινων μετώπων ακόμα και χωρίς δυνατούς ανέμους. «Το 2019, όταν μαινόταν η φωτιά στην Βαρυμπόμπη δεν φύσαγε καθόλου, όμως οι προσπάθειες πυρόσβεσης δεν απέδιδαν γιατί η φωτιά έσβηνε επιφανειακά αλλά παρέμενε μέσα στο έδαφος, σαν “χόβολη” και έπειτα φούντωνε ξανά. Αυτό συνέβαινε γιατί το υπέδαφος και οι ρίζες ήταν φλεγόμενες».

«Είναι σαν να βάλεις φωτιά σε μια χωματερή, να τη σβήνεις μονάχα επιφανειακά, και από κάτω η χωματερή να καίει από μέσα της» καταλήγει ο Δρ. Κοντοές. «Το ίδιο συμβαίνει και στο έδαφος με τις επιπτώσεις της ξηρασίας, με αποτέλεσμα η πυρκαγιά να μη σβήνει».

Πλήγμα στον χιονοδρομικό τουρισμό

Οι πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις του φετινού χειμερινού καύσωνα στα οικοσυστήματα και την ποιότητα του εδάφους είναι μακροπρόθεσμες και πιο πολυσύνθετες, υπάρχει ωστόσο μια συνέπεια που είναι σαφώς πιο άμεση. Πρόκειται για το πλήγμα της παρατεταμένης «ψευδούς άνοιξης» στα χιονοδρομικά κέντρα της Ευρώπης, τα οποία τη φετινή σεζόν είχαν ένα ιδιαίτερα «ψυχρό» ξεκίνημα και μια δύσκολη χρονιά.

Το δημοφιλές ελβετικό θέρετρο Adelboden φιλοξένησε πρόσφατα το Παγκόσμιο Κύπελλο Σκι χρησιμοποιώντας τεχνητό χιόνι, καθώς ακόμα και στο υψόμετρο των 1.500 μέτρων οι θερμοκρασίες παρέμεναν άνω του μηδενός.

Στο Chamonix της Γαλλίας τα κανόνια χιονιού βρίσκονται σε αδράνεια επειδή υπάρχουν ελλείψεις στο νερό που χρειάζεται για να τα τροφοδοτήσει. Ορισμένα θέρετρα της Ελβετίας άνοιξαν τις καλοκαιρινές τους διαδρομές ποδηλασίας αντί να προσπαθούν να προσφέρουν χειμερινά σπορ, ενώ άλλα απλώς έκλεισαν επ’ αόριστον τα λιφτ του σκι μέχρι να υπάρξει χιονόπτωση.

Η σεζόν του σκί και του snowboard έχει καθυστερήσει σημαντικά και στην Ελλάδα, καθώς το χιόνι παραμένει λίγο ή ανύπαρκτο και οι περισσότερες πίστες στα χιονοδρομικά κέντρα της χώρας είναι κλειστές.

Το δημοφιλές χιονοδρομικό κέντρο του Παρνασσού, που συνηθίζει να στολίζεται στα λευκά την περίοδο τον γιορτών και να υποδέχεται τους πρότους χιονοδρόμους, έχει σήμερα ελάχιστο χιόνι, ωστόσο υποδέχεται όσους επισκέπτες θέλουν να απολαύσουν το σαλέ και να παίξουν χιονοπόλεμο. Τα πράγματα έχουν καθυστερήσει και στο χιονοδρομικό των Καλαβρύτων, το οποίο υπολογίζει πως έχει ήδη χάσει έναν μήνα σε σχέση με την περσινή σεζόν, όταν η χιονοδρομία είχε ξεκινήσει από τα μέσα του Δεκέμβρη.