Η μεγάλη απειλή της συνδημίας

Εχοντας ήδη σφραγίσει το 2020 και σκιάζοντας το 2021, η COVID-19 δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση τελειωμένη υπόθεση.

Πολύ περισσότερο από μια τεράστια υγειονομική κρίση, η πανδημία του νέου κορωνοϊού αποτελεί παράλληλα ένα σήμα κινδύνου για την ανθρωπότητα και τη σχέση της με το περιβάλλον, που μαστίζεται από βαριά «υποκείμενα νοσήματα», στοιχεία μιας συνολικής περιβαλλοντικής κρίσης. Μέσα από αυτή αναδύονται οι νέες μολυσματικές ασθένειες που μεταδίδονται στον άνθρωπο (60% του συνόλου, 75% των νέων τα τελευταία χρόνια), πλήττοντας κοινωνίες με υπονομευμένο ανοσοποιητικό σύστημα.

Ετσι ώστε, τελικά, οι βαριές συνέπειες του SARS-CoV-2 να προκαλούνται όχι απλώς από την πανδημία, αλλά τη συνδημία, δηλαδή τη συνέργεια πολλών παραγόντων της υγειονομικής και περιβαλλοντικής υποβάθμισης, καθώς και της κοινωνικο-οικονομικής ανισότητας, όπως σημείωσε στο βρετανικό ιατρικό περιοδικό Lancet, ο αρχισυντάκτης του Ρίτσαρντ Χόρτον.

Ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγέσους προειδοποίησε πως «αυτή δεν θα είναι η τελευταία πανδημία», τονίζοντας πως «έδειξε πόσο στενή σχέση έχει η υγεία των ανθρώπων, των ζώων και του πλανήτη» και καλώντας την ανθρωπότητα να αντιμετωπίσει κατά μέτωπον την κλιματική αλλαγή και να φροντίσει για την «ευημερία» του ζωικού βασιλείου και της φύσης. Χαρακτήρισε μάλιστα «επικίνδυνα μυωπική» την πολιτική αρκετών κυβερνήσεων που δαπανούν μεγάλα ποσά όταν μαίνεται μια επιδημία, ενώ δεν κάνουν τίποτα για να αποτρέψουν την επόμενη.

Ποιο είναι λοιπόν το αποτύπωμα αυτής της τρομερής χρονιάς στο περιβάλλον και τι προβάλλει για το 2021; Το περασμένο έτος φαίνεται πως θα καταγραφεί τελικά μια μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (που συμβάλλουν στην κλιματική κρίση) έως και 7% σε διεθνές επίπεδο, κυρίως λόγω της μείωσης των μετακινήσεων. Πρόκειται για την πιο μεγάλη ετήσια μείωση των εκπομπών από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε διεθνές επίπεδο, από τις ελάχιστες που έχουν καταγραφεί εξάλλου. Ο τελικός απολογισμός θα βγει τους επόμενους μήνες, αλλά υπολογίζεται πως περίπου 2-2,4 γιγατόνοι ισοδύναμου CO2 λιγότεροι απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα.

Ας σημειωθεί πως το 2009, χρονιά που «έσκασε» η μεγάλη οικονομική κρίση, οι εκπομπές είχαν περιοριστεί κατά 0,5 γιγατόνο ισοδύναμου CO2. Αρα θα μπορούσε να πει κανείς πως το 2020, έστω και για λάθος λόγους, έδωσε μια ανάσα στον πλανήτη για την κλιματική αλλαγή, αλλά και στους κατοίκους των πόλεων, καθώς τα επίπεδα των καυσαερίων έπεσαν δραστικά κατά τη διάρκεια των απαγορεύσεων. Βεβαίως, μια ανάσα δεν σημαίνει μακροπρόθεσμη αναπνοή, εάν δεν συνοδευτεί από μέτρα ριζικής αναδιοργάνωσης της παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας, του τρόπου που ζουν και κινούνται οι κοινωνίες.

Δυστυχώς, διαφαίνεται μια τάση η επιστροφή στην «κανονικότητα» να γίνει με τη λογική business as usual, με ακόμα πιο ενεργοβόρες δραστηριότητες, μεγάλη (και συχνά άσκοπη) κατανάλωση, άρα με νέα εκτίναξη των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και καυσαερίων. Αυτή η τάση αποτυπώνεται ήδη στην Κίνα, που η πιο έγκαιρη επάνοδός της στην «κανονική» οικονομική δραστηριότητα είχε ως αποτέλεσμα η μείωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου να περιορίζεται στο -1,7%. Πρόσφατη έρευνα που πραγματοποίησε η εφημερίδα Guardian, με πηγές από τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (IEA) έδειξε πως τα προγράμματα ανάσχεσης της κλιματικής αλλαγής που παρουσιάζουν αυτή την περίοδο κράτη-μέλη ικανοποιούν μόλις το 15% των αναγκαίων δεσμεύσεων για να συγκρατηθεί η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη σε 1,5 βαθμό Κελσίου, όπως προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού.

Θερμό έτος

Την ίδια ώρα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού, το 2020 αναμένεται να είναι η δεύτερη θερμότερη χρονιά από τότε που διατηρούνται κλιματικά στοιχεία, πίσω μόνο από το 2016! Ετσι κι αλλιώς, το 2020 σημαδεύτηκε από μεγα-πυρκαγιές στην Αυστραλία και τη Σιβηρία, πρωτοφανή τήξη πάγων στους πόλους, ξηρασίες, κύματα καύσωνα και κυκλώνες. Οσο για το διοξείδιο του άνθρακα, εκεί ψηλά, παρά τη μειωμένη φετινή παραγωγή είχε συγκεντρώσεις ρεκόρ, καθώς δεν διαλύεται αυτομάτως. Στη Χαβάη τον Σεπτέμβριο του 2020 οι συγκεντρώσεις CO2 ήταν 411,3 μέρη ανά εκατομμύριο (ppm), αυξημένο έναντι του Σεπτεμβρίου 2019, που ήταν 408,6 ppm. Η προσπάθεια για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης δεν είναι κατοστάρι, δεν κερδίζεται με «μία ανάσα», απαιτεί ταχύτητα και αντοχή με αναγκαίο «εμβόλιο» την περιβαλλοντική συνειδητοποίηση.

Η εντατικοποίηση κτηνοτροφίας και γεωργίας γεννά νέους ιούς

Κι όμως, υπήρχαν και φωτεινά σημάδια μέσα στον ζόφο της πανδημίας. Πολλοί περισσότεροι περπάτησαν μέσα στις πόλεις και ανακάλυψαν όμορφες γωνιές, αλλά και την αξία των ελεύθερων πράσινων χώρων. Αναπνεύσαμε καθαρότερο αέρα, με μειωμένους ρύπους έως και 40%-45% στο πρώτο lockdown. Σε ορισμένες περιοχές αφέθηκε περισσότερος χώρος για τους συγκατοίκους μας σε αυτό τον πλανήτη, με αποτέλεσμα κάτοικοι πόλεων και χωριών να δουν περάσματα της άγριας ζωής δίπλα τους· μια αλεπουδίτσα, μια πέρδικα, ένα σμάρι μεταναστευτικών πουλιών. Ψαράδες λένε πως μειώθηκε πέρυσι η πίεση πάνω στους πληθυσμούς των ψαριών. Ολα αυτά δεν αποτελούν μια περιβαλλοντική «μηχανή του χρόνου» για μια ρομαντική επιστροφή σε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν, αλλά ίσως δίνουν μια άλλη ματιά για το μέλλον της ζωής στον πλανήτη Γη.

Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος στην πρόσφατη έκθεσή του για τις επιπτώσεις της πανδημίας στη φύση σημειώνει πως η μικρότερη όχληση από την ανθρώπινη δραστηριότητα, τόσο σε αστικές όσο και σε απομακρυσμένες περιοχές, δίνει στα οικοσυστήματα την ευκαιρία να ανακάμψουν και παρέχει νέους χώρους και κόγχες για να καταλάβουν τα είδη. Νέες έρευνες έδειξαν πώς οι πράσινες και δημόσιες περιοχές αυξάνουν την ανθεκτικότητα των πόλεων, διατηρώντας την ευημερία στους αστικούς πληθυσμούς, ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη φυσική απόσταση μεταξύ των ανθρώπων. «Η διατήρηση ή η επέκταση των πράσινων χώρων στις πόλεις θα πρέπει να γίνει μέρος της ατζέντας της αειφορίας», σημειώνει η έκθεση.

Ταυτόχρονα, τίθεται το ερώτημα της διατροφής και της βιομηχανοποιημένης εμπορευματικής παραγωγής της τροφής σε διεθνή κλίμακα. «Νέοι ιοί έχουν προκύψει από εντατικά συστήματα εκτροφής κατοικίδιων ζώων. Η εντατική παραγωγή ζωικών πρωτεϊνών συνεπάγεται την εκτροφή συγκεντρωμένων πληθυσμών γενετικά παρόμοιων ζώων σε κοντινή απόσταση, συχνά σε κακές συνθήκες, προάγοντας την ευπάθεια στη μόλυνση (UNEP, 2020). Περισσότερο από το 50% των ζωονοσογόνων μολυσματικών ασθενειών που έχουν εμφανιστεί από το 1940 έχουν συσχετιστεί με μέτρα εντατικοποίησης της γεωργίας», τονίζεται στην ίδια έκθεση.

Δεν υπάρχουν ζώα σε κλουβιά μόνο για τροφή, όπως στην περίπτωση της αγοράς άγριων ζώων στη Γουχάν. Και στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα διατηρούνται εκατομμύρια γουνοφόρα ζώα σε κλουβιά. «Ζουν» και πεθαίνουν για να δώσουν τη γούνα τους, εν έτει 2021! Εκατομμύρια ζώα οδηγήθηκαν σε μαζικές ευθανασίες (μερικές χιλιάδες μινκ και στην Ελλάδα), καθώς βρέθηκαν μολυσμένα από τον κορωνοϊό και υπό τον κίνδυνο να επιστρέψουν στον άνθρωπο μεταλλαγμένο τον ιό… Ισως η Γουχάν δεν είναι τόσο μακριά όσο φανταζόμαστε.

Η μείωση των καυσαερίων στις πόλεις ήταν πολύ μεγάλη στο απαγορευτικό της άνοιξης, καθώς περιορίστηκε δραστικά η κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου (NO2), ενός ρύπου που συνδέεται άμεσα με τις εξατμίσεις των οχημάτων, έπεσαν κατά 43% στο Μιλάνο, 58% στη Μαδρίτη και 40% στην Αθήνα, τις εβδομάδες του πρώτου lockdown. Βεβαίως, στις επόμενες εβδομάδες Μιλάνο και Μαδρίτη εξακολούθησαν να έχουν μειωμένο NO2 (κατά -35% και -50% αντίστοιχα), ενώ στην Αθήνα βιαστήκαμε να επιστρέψουμε στη μεγάλη χρήση του αυτοκινήτου (μείωση μόλις 2%). Ολόκληρο το φθινόπωρο η κυκλοφορία των Ι.Χ. ήταν αναλογικά πολύ μεγάλη στην Αθήνα, καθώς οι πολίτες ήθελαν να αποφύγουν τις μεγάλες συγκεντρώσεις στα μέσα μαζικής μεταφοράς, που δεν ανταποκρίθηκαν στις αυξημένες απαιτήσεις.

Η έκθεση του ανθρώπου σε χημικά έχει έμμεσα συνδεθεί με την ευπάθεια στην COVID-19, σημειώνει ο ΕΟΠ. «Ορισμένες χημικές ουσίες σχετίζονται με επιπτώσεις στην υγεία, όπως η παχυσαρκία, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, η ανοσοτοξικότητα και οι αναπνευστικές ασθένειες οι οποίες, με τη σειρά τους, αυξάνουν την ευαισθησία στον κορωνοϊό».

Πρόσφατη έρευνα στη Δανία μεταξύ 323 ασθενών που είχαν νοσήσει από COVID-19 έδειξε πως όσοι είχαν αυξημένα επίπεδα μιας από τις ενώσεις PHAS, που ονομάζονται και «χημικά για πάντα», είχαν διπλάσιες πιθανότητες να εκδηλώσουν βαριά συμπτώματα. Το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου υποσκάπτεται διαχρονικά από ανθεκτικές και βιοσωρευτικές τοξικές ουσίες. Και όλα αυτά έχουν και κοινωνική διάσταση. Οπως σημειώνει ο ΕΟΠ, «η COVID-19 δεν επηρεάζει εξίσου όλους. Πολλοί παράγοντες ενδέχεται να αυξάνουν την ευπάθεια όσων βρίσκονται σε χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση». Εξάλλου, τα πιο φτωχά τμήματα αντιμετωπίζουν συχνά «παρατεταμένο στρες που εξασθενεί επίσης το ανοσοποιητικό σύστημα, αυξάνοντας την ευαισθησία σε μία σειρά ασθενειών».