Λειψυδρία: Κατάσταση συναγερμού σε όλη τη χώρα

Νερό: Δεν υπάρχει αρκετό. Γι’ αυτό, προσέχουμε για να έχουμε. Με αυτό το μήνυμα «βομβαρδίζονταν» καθημερινά οι Αθηναίοι στην εκστρατεία για εξοικονόμηση του νερού την περίοδο της μεγάλης ανομβρίας στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και έως τα μέσα αυτής του ’90.

Με τη στάθμη στις λεκάνες υδροδότησης να έχει πέσει κάτω από τα όρια συναγερμού, η πρωτεύουσα έδειχνε να ξεμένει από το υγρό της ζωής και οι Αρχές λάμβαναν δραστικά μέτρα. Ετσι, ήταν κάτι σαν… θανάσιμο αμάρτημα το να πλένει κανείς το αυτοκίνητο με το λάστιχο, να «δροσίζει» το πεζοδρόμιο ή να μην έχει τούβλο στο καζανάκι. Η εποχή αυτή πέρασε και η λειψυδρία ξεχάστηκε. Πόσο πιθανό είναι να την ξαναζήσουμε;

Στην ΕΥΔΑΠ αυτές τις μέρες ψάχνουν λύσεις, καθώς τα αποθέματα στους ταμιευτήρες υδάτων για την Αττική έχουν αρχίσει να μειώνονται σε επικίνδυνα επίπεδα. Ηδη η πρωτεύουσα άρχισε να εφαρμόζει το σχέδιο έκτακτης ανάγκης, τραβώντας νερό και από την Υλίκη. Ομως, δεν είναι μόνο η Αθήνα. Η Λέρος κηρύσσεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω της έλλειψης νερού, στην Πάρο η ζήτηση είναι αδύνατο να καλυφθεί, ενώ σε δεκάδες ακόμα νησιά αναζητείται λύση για να μη στερέψουν οι βρύσες. Στη Χαλκιδική ήδη επιστρατεύτηκαν υδροφόρες, ενώ στην Κρήτη εξετάζεται η «λύση» να κλείσει η άρδευση για να μην ξεμείνει η Λεβεντογέννα από νερό. «Περνάμε μια ιδιαίτερα δυσμενή υδρολογική συγκυρία», λένε οι επιστήμονες, «λόγω της παρατεταμένης ξηρασίας». Η ξηρασία τώρα δείχνει τα δόντια της.

Συνολικά 14 δήμοι της χώρας έχουν κηρυχθεί από τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Μεταξύ αυτών είναι πέντε δήμοι της Κρήτης, η Σέριφος, η Σίφνος, η Λέρος, ο Πόρος, οι Σπέτσες, ο δήμος Σάμης στην Κεφαλονιά καθώς και περιοχές στην Κόρινθο, την Αλεξανδρούπολη και την Ξάνθη.

Η Αθήνα σε συναγερμό

Η μεγάλη λειψυδρία του ’90 δεν ήταν η μόνη περίοδος που η πρωτεύουσα παραλίγο να μείνει χωρίς νερό. Τον Δεκέμβριο του 2008 η Αθήνα έμεινε με μόλις 419 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού, ποσότητα που επαρκούσε να καλύψει τις ανάγκες μόλις για έναν χρόνο, όμως τα αποθέματα στους ταμιευτήρες υπερδιπλασιάστηκαν σχεδόν αμέσως από τις βροχές μέχρι τον επόμενο Μάιο. Σήμερα, η κατάσταση είναι διαφορετική. Στο τέλος της φετινής υδρολογικής περιόδου οι ταμιευτήρες είχαν 700 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού, έναντι 950 εκατομμυρίων που είχαν τον περασμένο Σεπτέμβριο. Για να αντιληφθεί κανείς τον ρυθμό με τον οποίο πέφτει η στάθμη του νερού από το οποίο ξεδιψάει η Αττική, αρκεί να αναφέρουμε το γεγονός ότι τον Σεπτέμβριο του 2022 το νερό που είχαν οι ταμιευτήρες έφτανε το 1,1 δισεκατομμύριο κυβικά μέτρα.

Με τους ταμιευτήρες της ΕΥΔΑΠ να εμφανίζουν μείωση των αποθεμάτων τους κατά 24% φέτος σε σχέση με το περασμένο έτος, παλιότερα την έλλειψη νερού καταδείκνυαν τα σπίτια του βυθισμένου χωριού Κάλλιο στον Μόρνο. Σήμερα, τα αποθέματα καταγράφονται με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια από τα δορυφορικά δεδομένα που επεξεργάζεται το climatebook. Βάσει αυτών, λοιπόν, ή έκταση του κύριου ταμιευτήρα ύδρευσης της Αθήνας υπολογίζεται ως η μικρότερη από το 2010 που υπάρχουν δορυφορικές παρατηρήσεις πολύ υψηλής ανάλυσης. Για την ακρίβεια, σύμφωνα με τα δορυφορικά δεδομένα που επεξεργάστηκε το climatebook από τον δορυφόρο Sentinel-2, ενώ έναν χρόνο πριν, στις 2 Ιουλίου 2023, η συνολική έκταση της επιφάνειας της λίμνης ήταν περίπου 16,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα, φέτος, στις 26 Ιουνίου, υπολογίστηκε στα περίπου 12,8 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η έκταση της λίμνης είναι κατά 15%-20% συρρικνωμένη σε σχέση με τη μέση τιμή από το 2010. Επισημαίνουμε ότι η πρωτεύουσα καταναλώνει κατά μέσο όρο 400 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερό τον χρόνο.

Και γιατί συμβαίνει αυτό; Οι επιστήμονες αποδίδουν τη λειψυδρία που χτυπάει την Αθήνα σε αυτό που… φανταζόμασταν. Ο πολύ ήπιος χειμώνας που περάσαμε φέτος, με τις ελάχιστες χιονοπτώσεις στα ορεινά (από τις οποίες δεν προέκυψε τήξη που να προσφέρει στον υδροφόρο ορίζοντα) και την απουσία βροχών, ακολουθήθηκε από μια εντελώς άνυδρη άνοιξη και ένα πολύ θερμό καλοκαίρι με θερμοκρασίες-ρεκόρ. Τα παραπάνω είναι η «τέλεια συνταγή» για τη λειψυδρία.

Οι υδρολόγοι λένε πως όλα θα εξαρτηθούν από την πορεία των επόμενων μηνών σε ό,τι αφορά τις βροχοπτώσεις, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι εάν βρέξει θα γεμίσουν οι ταμιευτήρες με νερό. Και αυτό γιατί, όπως εξηγούν, εάν συνεχιστεί το μοτίβο των τελευταίων ετών με τις ραγδαίες βροχοπτώσεις, ουσιαστικά δεν θα προσφερθεί τίποτα στον υδροφόρο ορίζοντα. Κι αυτό γιατί το νερό, όταν πέφτει μεγάλος όγκος βροχής και απότομα, δεν προλαβαίνει να εισχωρήσει στο έδαφος και χάνεται, άρα δεν καταπολεμάται το φαινόμενο της ξηρασίας. Δυστυχώς, αυτό το μοτίβο δείχνει να γίνεται μόνιμο στην Αττική, όπου παρατηρείται ακραία ξηρασία, μείωση των ημερών βροχής και «μάζεμα» της βροχόπτωσης σε πιο περιορισμένο χρονικό διάστημα. Τον Ιούνιο, για παράδειγμα, σύμφωνα με τα στοιχεία της επιστημονικής ομάδας meteo.gr του Εθνικού Αστεροσκοπείου, στην Αθήνα δεν καταγράφηκε ούτε μια σταγόνα βροχής, όπως και στη Λιβαδειά και τη Σπάρτη, εν αντιθέσει με τους μέσους όρους του μήνα την περίοδο 2007-2023 που ήταν 21, 40 και 35 χιλιοστά αντίστοιχα.

«Ανάχωμα» €3 δισ.

Για να μη στερέψουν οι βρύσες, η ΕΥΔΑΠ αυξάνει το επενδυτικό της πλάνο κατά 700 εκατ. ευρώ, στα 3 δισ., εστιασμένο στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και τη διασφάλιση της επάρκειας των υδάτινων πόρων. Σε πρώτη φάση, έχει αποφασιστεί να «ρίξει» στο σύστημα τις γεωτρήσεις της Μαυροσουβάλας, στην Πάρνηθα, αλλά και τις πηγές του μέσου ρου του Βοιωτικού Κηφισού, οι οποίες είναι κοντά στην Υλίκη. Αυτή η λύση έχει ενεργειακό κόστος, καθώς το νερό που παίρνει σήμερα η Αττική από τον Μόρνο και τον Εύηνο έρχεται με βαρύτητα, ενώ στις παραπάνω δύο περιπτώσεις αντλείται από το υπέδαφος. Τουλάχιστον όμως με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται ότι η πρωτεύουσα θα έχει νερό τουλάχιστον για τα επόμενα 4 χρόνια ώστε να κερδίσει η ΕΥΔΑΠ χρόνο για την ανάπτυξη της επόμενης φάσης του πλάνου αντιμετώπισης της λειψυδρίας.

Τα μακροπρόθεσμα σχέδια της εταιρείας περιλαμβάνουν λύσεις όπως η επαναχρησιμοποίηση ανακυκλωμένου νερού από τα κέντρα επεξεργασίας της Ψυττάλειας και του Θριασίου για βιομηχανική και αρδευτική χρήση, ο εμπλουτισμός του υδροφόρου ορίζοντα με ανακυκλωμένο νερό, η ανάπτυξη υδροηλεκτρικών εργοστασίων και αντλησιοταμίευσης στον Μόρνο, περαιτέρω αξιοποίηση της Υλίκης και επέκταση των υφιστάμενων ταμιευτήρων.

«Στέγνωσαν» τα νησιά

Σε… συνθήκες δίψας δεν βρίσκεται μόνο η Αττική. Αλλωστε, το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ξηρασίας έχει χαρακτηρίσει το 100% της ελληνικής επικράτειας «σε κατάσταση προειδοποίησης», ενώ κάποια τμήματά της «σε κατάσταση συναγερμού» σε ό,τι αφορά την έλλειψη νερού. Ετσι, είναι μάλλον… μοιραίο το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της χώρας -και ιδιαίτερα τα νησιά- αντιμετωπίζει πολύ μεγάλο πρόβλημα έλλειψης νερού. Γιατί στη λειψυδρία που προκαλούν οι κλιματικές συνθήκες προστίθεται και η πολύ υψηλή ζήτηση που φέρνει ο υπερτουρισμός και δραστηριότητες όπως το γέμισμα των πισίνων!

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Λέρου, η οποία κηρύχθηκε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αφού οι γεωτρήσεις δεν μπορούν πια να προσφέρουν νερό, ενώ οι μονάδες αφαλάτωσης δεν λύνουν το πρόβλημα, κάτι που κάνει το Πολεμικό Ναυτικό να στέλνει υδροφόρα πλοία στο νησί. Στο Μεγανήσι, μιας και το νερό δεν φτάνει, άρχισαν οι διακοπές της υδροδότησης, ενώ στη Χίο το φράγμα του Κατράρη που τροφοδοτεί το νησί με νερό στερεύει, αφού φέτος δεν προστέθηκε ούτε 1 λίτρο νερό (!), όπως και οι γεωτρήσεις, με αποτέλεσμα το νησί να κινδυνεύει να μείνει χωρίς νερό στο τέλος του καλοκαιριού. Την κατάσταση δεν βελτιώνει και το γεγονός ότι ο τουρισμός υπερτριπλασιάζει τον πληθυσμό της Χίου το καλοκαίρι, εκτοξεύοντάς τον στους 150.000 κατοίκους. Ανάλογη η εικόνα και στη Λευκάδα που έχει τεθεί σε κατάσταση συναγερμού, αλλά και στην Πάρο, όπου η κατανάλωση νερού αυξήθηκε κατά 34% στο πρώτο εξάμηνο σε σχέση με το αντίστοιχο περσινό διάστημα, που η κατανάλωση ήταν σε επίπεδα-ρεκόρ. Οι τοπικές αρχές υπολογίζουν ότι περίπου το 10% της συνολικής κατανάλωσης κατευθύνεται σε πισίνες και ότι το 70% της κατανάλωσης από το απόγευμα και μετά κατευθύνεται σε πότισμα κήπων σε σπίτια, ξενοδοχεία και Airbnb.

Στη Νάξο, οι σπάνιες βροχοπτώσεις της τελευταίας διετίας έχουν αφήσει τους επιφανειακούς ταμιευτήρες του νησιού με ελάχιστα αποθέματα, κάτι που σχεδιάζεται να λυθεί με παραγωγή νερού μέσω αφαλατώσεων. Στη Σίφνο, οι τοπικές αρχές ζητούν να κηρυχθεί το νησί σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, αποστέλλοντας ένα μήνυμα ευαισθητοποίησης προς όλους γιατί διαπιστώνεται αλόγιστη χρήση. Τον Ιούνιο οι ενδείξεις κατανάλωσης ήταν ανησυχητικές και η εκτίμηση για την περίοδο Ιουλίου – Οκτωβρίου είναι μεγαλύτερη από την παραγωγή νερού, σύμφωνα με τις δημοτικές αρχές.

Από Κρήτη έως Χαλκιδική

Στην Κρήτη, πέντε δήμοι έχουν κηρυχθεί σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω της έλλειψης νερού. Στο Ηράκλειο, νερό για πότισμα δεν υπάρχει, καθώς το φράγμα της Φανερωμένης που αρδεύει τις καλλιέργειες στέρεψε. Και να σκεφτεί κανείς ότι είχε 18 εκατομμύρια κυβικά νερού… Στον Βιάννο οι γεωτρήσεις έχουν φτάσει το ανώτατο όριο πριν «πιάσουν» αλμυρό νερό. Πρόβλημα υπάρχει και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στη Χαλκιδική, ο Δήμος Νέας Προποντίδας έχει κυριολεκτικά μείνει χωρίς νερό. Οι τοπικές αρχές ελαττώνουν την υδροδότηση για κάποιες ώρες στους κατοίκους και για κάποιες ώρες στις επτά ξενοδοχειακές μονάδες της περιοχής. Επιστρατεύονται δε και υδροφόρες. Στη Θεσσαλία, οι αγρότες λένε με πολύ πόνο ότι «τον χειμώνα πνιγόμαστε και το καλοκαίρι διψάμε». Είναι, ίσως, η μόνη φράση που μπορεί να περιγράψει με μεγάλη ακρίβεια αυτό που συμβαίνει.

Οι επιστήμονες λένε ότι η περιοχή είναι στο στόχαστρο της ξηρασίας για ερημοποίηση και πως εάν δεν είχαν προηγηθεί οι καταστροφικές πλημμύρες φέτος, οι οποίες γέμισαν με νερό τη Λίμνη Πλαστήρα και εξασφάλισαν το νερό για τους Τοπικούς Οργανισμούς Εγγείων Βελτιώσεων Ταυρωπού και Πηνειού, θα υπήρχε τεράστιο πρόβλημα. Στο Δέλτα του Εβρου, όσα άγρια άλογα δεν πέφτουν νεκρά από τη δίψα, περιφέρονται ταλαιπωρημένα και αφυδατωμένα. Νωρίτερα, το ποτάμι ξέβραζε νεκρά ψάρια καθώς η θάλασσα εισχώρησε σε αυτό, μετατρέποντας το λίγο διαθέσιμο νερό που του είχε απομείνει σε υφάλμυρο και ακατάλληλο για πόση. Στις Σέρρες, οι αγρότες και οι κάτοικοι έχουν φτάσει σε τέτοιο επίπεδο απελπισίας από τη λειψυδρία που μετέβησαν στον ποταμό Αγγίτη μαζί με έναν ιερέα και έκαναν λιτανεία για να βρέξει!

Οι επιστήμονες λένε ότι η φετινή υδρολογική περίοδος -εάν εξαιρέσει κανείς την Ηπειρο και τη Δυτική Μακεδονία- χαρακτηρίζεται από την ξηρασία. Οι βροχοπτώσεις ήταν περιορισμένες, ιδιαίτερα στις περιοχές που παρατηρούμε ότι έχουν πολύ μεγάλο πρόβλημα ξεμένοντας από νερό. Στην Αττική, η βροχή που έπεσε φέτος είναι ίση με το 57% της μέσης τιμής βροχόπτωσης για τη δεκαετία 2010-2019, στο Ηράκλειο (Μοίρες) στο 40%, στον Αγιο Νικόλαο στο 55%, στον Πύργο στο 50%, στη Λαμία στο 55% και στη Θεσσαλονίκη στο 52%. Τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του το meteo.gr για την περίοδο Οκτωβρίου – Απριλίου (η οποία «παραδοσιακά» είναι η πιο βροχερή του έτους) καταδεικνύουν ότι στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας οι βροχοπτώσεις έχουν μειωθεί έως και 50% σε σχέση με τις τιμές της προηγούμενης δεκαετίας.

Κάπως έτσι, στις περιοχές που υποφέρουν οι πρώτες έκτακτες λύσεις ανάγκης είναι οι γεωτρήσεις. Οι οποίες όμως -όπως βλέπουμε στην Κρήτη, αλλά και στη Θεσσαλία- λόγω της έλλειψης νερού στον υδροφόρο ορίζοντα κατευθύνονται όλο και πιο βαθιά, μετά τα 350-400 μέτρα, συναντώντας πλέον υφάλμυρο νερό. Και όταν το υπέδαφος προσφέρει τέτοιο νερό, η ξηρασία είναι πλέον γεγονός. Εκτός εάν το pattern του καιρού αλλάξει και αρχίσει να βρέχει διαρκώς.