280.000 εργαζόμενοι λείπουν από τις οικοδομές στην Ελλάδα

Οικοδομές υπάρχουν, άνθρωποι για να τις χτίσουν δεν υπάρχουν. Αυτή η παράφραση μπορεί να περιγράψει γλαφυρά αυτό που συμβαίνει σήμερα στον κλάδο της κατασκευής ακινήτων.

Μοιάζει με φάρσα, αλλά μετά από μια δεκαετία σκληρής κρίσης, κατά την οποία η οικοδομική δραστηριότητα είχε σχεδόν μηδενίσει, σήμερα οι ρυθμοί της είναι ταυτόχρονα εκρηκτικοί και πολύ αργοί. Κι αυτό γιατί υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον για ανέγερση νέων ακινήτων, αλλά λείπουν εργατικά χέρια και τεχνίτες από τις οικοδομές. Το αποτέλεσμα που φέρνουν οι άδειες από ανθρώπους σκαλωσιές είναι αυτό που θα φανταζόταν κανείς: τεράστιες καθυστερήσεις και αυξημένα κόστη.

«Παλιότερα, για παράδειγμα την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων, έρχονταν στις οικοδομές και παρακαλούσαν να δουλέψουν», λέει στο «ΘΕΜΑ» ιδιοκτήτης κατασκευαστικής εταιρείας και συνεχίζει: «Σήμερα όμως τα πράγματα έχουν αντιστραφεί. Παρακαλάμε εμείς να βρούμε κάποιον για δουλειά. Και ως εκ τούτου, πληρώνουμε όσο-όσο».

Ημιτελή κτίρια

Η Αθήνα είναι γεμάτη από γερανούς που στέκονται ακίνητοι πάνω από ημιτελή κτίρια. Η Θεσσαλονίκη το ίδιο. Οι οικοδομές μοιάζουν με στοιχειωμένα, εγκαταλειμμένα κτίρια άλλων εποχών. Οι επίδοξοι αγοραστές καλούνται να κάνουν υπομονή. Συνεργεία για να συνεχίσουν τη δουλειά δεν υπάρχουν. Και όσα υπάρχουν, είναι κλεισμένα και δουλεύουν σε δύο βάρδιες – πρωί και βράδυ. Οι δε εταιρείες στις οποίες δουλεύουν τα συνεργεία αδυνατούν να βρουν άλλους εργάτες και τεχνίτες. Πόσο λίγοι μπορεί να είναι;

Οι αριθμοί λένε πάντα την αλήθεια. Και στη γλώσσα των αριθμών έχει μιλήσει ο πρόεδρος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΤΕΕ) Γιώργος Στασινός. Ο ίδιος έχει επισημάνει ότι συνολικά λείπουν 100.000 εργαζόμενοι από τις οικοδομές και 127.000 από τις κατασκευές. Ακόμη, χρειάζονται επιπλέον 10.000 μηχανικοί και περισσότεροι από 50.000 τεχνίτες. Το ότι αυτή η εκτίμηση είναι μετριοπαθής το αποδεικνύει με ανάγλυφο τρόπο η αποτύπωση της εξέλιξης του εργατικού δυναμικού στις κατασκευές, σύμφωνα με έρευνα του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ).
Ενα τεράστιο ποσοστό εργατών και τεχνιτών, κατά κύριο λόγο αλβανικής καταγωγής, είτε πήρε (ξανά) τον δρόμο της ξενιτιάς, μετακινούμενο σε άλλες χώρες της Ε.Ε., είτε έμεινε στην Ελλάδα, αλλά άλλαξε επάγγελμα

Με βάση αυτή, λοιπόν, το 2008 στον κατασκευαστικό κλάδο απασχολούνταν συνολικά 595.000 άτομα, ενώ το 2019 το εργατικό δυναμικό στον ίδιο κλάδο έφτανε μετά βίας τα 150.000. Το 2020, βάσει της έρευνας του ΙΟΒΕ που επικαλείται στοιχεία της Eurostat, ο κατασκευαστικός κλάδος στην Ελλάδα είχε 61.511 εταιρείες, εκ των οποίων οι 4.830 ειδικεύονταν σε κατασκευές κτιρίων. Το 2009 οι εταιρείες του κλάδου ήταν 112.952, ενώ οι ειδικευμένες σε κατασκευές κτιρίων ήταν 17.372.

Η συντριπτική πλειονότητα των επιχειρήσεων του κλάδου των κατασκευών στη χώρα (96,8% το 2019) είναι πολύ μικρές επιχειρήσεις (ατομικές επιχειρήσεις, αυτοαπασχολούμενοι, επιχειρήσεις με προσωπικό μικρότερο από 10 άτομα). Ωστόσο, οι επιχειρήσεις αυτές αντιπροσωπεύουν το 36,4% της αξίας παραγωγής των κατασκευών. Μόλις 15 επιχειρήσεις απασχολούν περισσότερους από 250 εργαζομένους και αντιπροσωπεύουν το 1/4 της αξίας παραγωγής των κατασκευών.

Στην αγορά, ως εκ τούτου, επικρατεί ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης. Ειδικά τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, κατά τον οποίο υπάρχει οικοδομικός οργασμός λόγω του στεγαστικού gap που εμφανίστηκε (έλλειψη των διαθέσιμων ακινήτων για στέγαση, φαινόμενο που ενέτειναν η παύση των οικοδομικών εργασιών στη διάρκεια της κρίσης και οι πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης πιο πρόσφατα), αυτή η έλλειψη σε προσωπικό έγινε πιο εμφανής. Η ζήτηση είναι μεγάλη τόσο για ανέγερση νέων οικοδομών στον αστικό ιστό όσο και για ανακαινίσεις. «Οταν λέμε ότι τρέχουμε και δεν φτάνουμε, το εννοούμε», παραδέχεται παράγοντας του χώρου στο «ΘΕΜΑ».

«Είναι πολύ μεγάλη η ζήτηση και λίγα τα συνεργεία με ελάχιστο προσωπικό. Ολα τα συνεργεία αναγκάζονται να εκδίδουν ειδικές άδειες για να εργάζονται ταυτόχρονα σε δύο οικοδομές, μία το πρωί και μία άλλη το απόγευμα». Αυτό, φυσικά, έχει ως συνέπεια να καθυστερούν οι παραδόσεις των έργων, αλλά και να πιέζεται περαιτέρω -λόγω και της αύξησης των τιμών των οικοδομικών υλικών- η τιμή για την ολοκλήρωσή τους.

Πού εξαφανίστηκαν

Το να απαντήσει κανείς στο ερώτημα «πού πήγαν οι εργάτες της οικοδομής;» δεν είναι εύκολο, καθώς οι λόγοι είναι πολλοί και ποικίλλουν ακόμα και στις ειδικότητες ή και τις εθνικότητες που συνήθως συνθέτουν το πολύχρωμο εργατικό μωσαϊκό μιας οικοδομής. Αλλά σίγουρα το πρώτο και μεγάλο κακό το έκανε η δεκαετής κρίση στην Ελλάδα, στη διάρκεια της οποίας σημειώθηκε μια δίχως προηγούμενο έξοδος εργατικού δυναμικού από τον κλάδο, που γίνεται εμφανής σήμερα.
Οι εργατοτεχνίτες, άλλωστε, τότε είχαν δύο επιλογές: ή να αφήσουν πίσω τους την οικοδομή στην Ελλάδα ή να πεινάσουν, αφού δεν υπήρχε δουλειά (από τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ προκύπτει ότι η ανέγερση νέων κατοικιών στην Ελλάδα κατέγραψε πτώση της τάξεως του 95% από το 2007 μέχρι το τέλος του β’ τριμήνου του 2016, ενώ η πτώση της ιδιωτικής οικοδομικής δραστηριότητας την περίοδο από το 2005 έως το τέλος του α’ εξαμήνου του 2016 άγγιξε το 93%).

Ετσι, ένα τεράστιο ποσοστό εργατών και τεχνιτών, κατά κύριο λόγο αλβανικής καταγωγής, είτε πήρε (ξανά) τον δρόμο της ξενιτιάς, μετακινούμενο σε άλλες χώρες της Ε.Ε. όπου υπήρχε δουλειά, είτε έμεινε στην Ελλάδα, αλλά άλλαξε επαγγελματικό προσανατολισμό. Οι περισσότεροι μετακινήθηκαν στον κλάδο του delivery φαγητού, ο οποίος θριάμβευε και θριαμβεύει. Οι συνθήκες σε αυτό τον κλάδο είναι καλύτερες και οι αμοιβές καλές, ενώ δεν υπάρχει αβεβαιότητα για το μέλλον. Γιατί, λοιπόν, να αλλάξουν τώρα κλάδο;

Το ίδιο, αλλά σε πιο έντονο βαθμό ισχύει και για όσους έφυγαν από την Ελλάδα για να δουλέψουν σε άλλες χώρες. Οι καλουπατζήδες/μπετατζήδες και οι σιδεράδες είναι περιζήτητοι στο εξωτερικό. Ομοίως και τα εργατικά χέρια που ασχολούνται με ξυλουργικά, υδραυλικά, ηλεκτρικά. Οχι ότι δεν είναι και οι ανειδίκευτοι, οι οποίοι κάνουν τις πασπαρτού δουλειές μιας οικοδομής. Κατά κύριο λόγο, οι περισσότεροι μετακινήθηκαν στην Αγγλία, στην Ιταλία, στη Σουηδία και τη Γερμανία.

Εκεί τα μεροκάματα είναι τετραπλάσια ή και παραπάνω από τα ελληνικά, καθώς φτάνουν και στα 200 ευρώ την ημέρα. Επιπλέον, οι χώρες -αλλά και οι εταιρείες- για να αντιμετωπίσουν την έλλειψη που υπήρχε σε εργατικό δυναμικό έδωσαν κάποια κίνητρα για μετεγκατάσταση, όπως δωρεάν στέγαση για μερικούς μήνες ή και εφάπαξ επίδομα. Κάποιος που δεν είχε δουλειά στην Ελλάδα, αφού δεν χτιζόταν κανένα ακίνητο στη χώρα που φλεγόταν από την κρίση, δεν χρειαζόταν κάτι άλλο για να πάρει την απόφαση και… τις βαλίτσες του. Επιπλέον, αυτός που έφυγε στο εξωτερικό δύσκολα θα γυρίσει πίσω στην Ελλάδα για να δουλέψει σε οικοδομή, για ευνόητους λόγους.

Επίσης, οι εργάτες κυρίως αλβανικής καταγωγής, ένα μεγάλο μέρος αυτών που έμειναν στη χώρα, όλα αυτά τα χρόνια εκμεταλλευόμενοι την απουσία ουσιαστικού ανταγωνισμού, ανέβηκαν επαγγελματικό επίπεδο. Εγιναν πλέον εργοδότες, ιδιοκτήτες συνεργείων οικοδομών, εργολάβοι. Και όσοι εργάζονταν στην περιφέρεια μετακινήθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα, κυρίως στην Αθήνα, όπου τα μεροκάματα είναι καλύτερα.

Σε κάθε οικοδομή υπάρχει, όπως είπαμε παραπάνω, ένα μωσαϊκό εθνικοτήτων με ειδίκευση στις δουλειές. Στα μπετά είναι οι Αλβανοί, στο χτίσιμο οι Πολωνοί, οι Ρουμάνοι και οι Αιγύπτιοι, στο μπογιάτισμα οι Πολωνοί. Μεγάλη έλλειψη ακόμη υπάρχει στους εργάτες, το λεγόμενο «φτηνό μεροκάματο». Παρατηρήσατε απ’ όλα αυτά κάτι να λείπει; Οι άνθρωποι των κατασκευών παραπονιούνται ότι «απέχουν τα ελληνικά χέρια από τις οικοδομές». Ισως, λένε, πρόκειται για μια διαχρονική παρανόηση ότι η οικοδομή είναι μια πολύ σκληρή δουλειά όπου δεν μπορούν να τη βγάλουν πέρα οι περισσότεροι νέοι και δεν θα την πληρωθούν καλά.

«Στην πραγματικότητα», εξηγεί κατασκευαστής, «τη σκληρή δουλειά κάτω από τον ήλιο ή στο κρύο κάνουν αυτοί που “σιδερώνουν” και οι καλουπατζήδες. Οταν όμως ανεγερθεί η οικοδομή, τα πράγματα είναι πιο χαλαρά». Ναι, σωματική κόπωση υπάρχει, αλλά τα μεροκάματα δεν είναι άσχημα -στη χειρότερη περίπτωση, 50 ευρώ και ασφάλιση για έναν ανειδίκευτο- και δεν είναι κάτι που δεν βγαίνει.

Για κάποιον λόγο, όμως, οι νέοι δεν συγκινούνται και αποφεύγουν να εργαστούν στην οικοδομή. Αυτό καταδεικνύεται γλαφυρά και από τους αριθμούς. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, το 2008 το ποσοστό του εργατικού δυναμικού του κλάδου των κατασκευών που είχε ηλικία κάτω των 25 ετών έφτανε στο 9,5%. Το 2019 οι νέοι αποτελούσαν μόλις το 2,1% του δυναμικού του κλάδου, με το ποσοστό να έχει διαρκώς φθίνουσα πορεία.

Ενα επιπλέον κακό είναι ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει στην ουσία επαγγελματική εκπαίδευση που να εστιάζει στην κατασκευή ακινήτων. Μπορεί να υπάρχει πληθώρα επιλογών σε σχολές για (άριστη) επαγγελματική κατάρτιση αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τους υπόλοιπους απαραίτητους εργαζομένους για μια οικοδομή. Σχολές δεν υπάρχουν ή, αν υπάρχουν, είναι ελάχιστες και μη προβεβλημένες. Είναι και ζήτημα νοοτροπίας, ένα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας.

Ποιος γονιός θα περηφανευτεί ότι στέλνει το παιδί του σε σχολή για να γίνει μπετατζής ή ξυλουργός; Αλλά και να το κάνει, πού θα βρει να το στείλει; Πώς θα αποκτήσει ένας νέος γνώση για να γίνει, για παράδειγμα, καλουπατζής; Ο μόνος τρόπος είναι να πέσει κατευθείαν στα βαθιά πιάνοντας δουλειά σε οικοδομή.

Δουλειά δίπλα στο κύμα

Ενας άλλος σημαντικός λόγος για τον οποίο, παρά την αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας, υπάρχει μεγάλη έλλειψη σε συνεργεία και τεχνίτες, ιδιαίτερα σε αυτούς που αναλαμβάνουν τις βαριές δουλειές μιας οικοδομής στα αστικά κέντρα και την ηπειρωτική Ελλάδα, είναι τα… νησιά στα οποία έχουν μετακομίσει τα συνεργεία! Οχι, δεν πηγαίνουν για διακοπές όλο τον χειμώνα, αλλά για δουλειά!

Εκρηξη στην οικοδομική δραστηριότητα υπάρχει -όπως είναι φυσικό- όχι μόνο στην ηπειρωτική χώρα, αλλά και στα νησιά, όπου χτίζονται διαρκώς νέα ξενοδοχεία κάθε μεγέθους, αλλά και κατοικίες, είτε ιδιωτικές, είτε με στόχο να νοικιάζονται τη θερινή σεζόν. Αλλά και οι υπάρχουσες ανακαινίζονται για να υποδεχτούν τους τουρίστες με μεγαλύτερες αξιώσεις και, φυσικά, σε καλύτερη τιμή.

Οπως εξηγούν παράγοντες του κλάδου, τα μεροκάματα στα νησιά είναι συνήθως καλύτερα και συχνά παρέχονται και bonus για να μετακινηθούν εκεί τα συνεργεία. Κάποιοι προπληρώνουν την εργασία, ενώ άλλοι καλύπτουν εξ ολοκλήρου το κόστος διαμονής ή τη σίτιση. Το ντεζαβαντάζ, ωστόσο, είναι ότι υπάρχει ένα σχετικά μικρό χρονικό παράθυρο για να γίνουν όλες οι εργασίες. Βάσει νόμου, όλες οι ανακαινίσεις και λοιπές οικοδομικές εργασίες στα νησιά θα πρέπει να γίνονται από τον Οκτώβριο μέχρι και τον Φεβρουάριο για τον προφανή λόγο της μη διατάραξης του τουριστικού προϊόντος.

Τα παραπάνω, λοιπόν, έχουν ως συνέπεια τα -ήδη λίγα- συνεργεία οικοδομικών εργασιών που βρίσκονται στην Αθήνα να μετακινούνται στα νησιά κατά τη διάρκεια του χειμώνα και λόγω του μεγαλύτερου μεροκάματου, αλλά και λόγω της χρονικής πίεσης για την περάτωση των εργασιών, με αποτέλεσμα να παγώνουν τα έργα στα αστικά κέντρα, κυρίως στην πρωτεύουσα, τον χειμώνα.

Η Αθήνα, επιπλέον, έχει ένα αβαντάζ, που όμως στην περίπτωση της έλλειψης προσωπικού μετατρέπεται σε ντεζαβαντάζ. Πρόκειται για το mega project του Ελληνικού. Το παλιό αεροδρόμιο της πρωτεύουσας έχει μετατραπεί σε απέραντο εργοτάξιο και, όπως αναμενόταν για το μεγαλύτερο έργο αστικής ανάπλασης στη Γηραιά Ηπειρο, έχει απορροφήσει μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού στον κλάδο των κατασκευών. Και όσο θα αυξάνεται ο ρυθμός των εργασιών τόσο περισσότερο εργατικό δυναμικό του Λεκανοπεδίου θα απορροφάται διευρύνοντας έτσι την έλλειψη.

Εν τω μεταξύ, όσο η Lamda Development πατάει περισσότερο γκάζι επιταχύνοντας τα έργα, με το ενδιαφέρον για όσα σπουδαία ανεγείρονται στο Ελληνικό -για παράδειγμα, τα διαμερίσματα στον ουρανοξύστη έχουν γίνει ανάρπαστα και έχουν ήδη προπωληθεί- να μεγαλώνει, τόσο αυξάνεται και η κινητικότητα στο ευρύτερο παραλιακό μέτωπο της Αττικής, την επονομαζόμενη Αθηναϊκή Ριβιέρα.

Ιδιαίτερα στις όμορες του έργου του Ελληνικού περιοχές, ιδιοκτήτες και κατασκευαστές επιχειρούν να προλάβουν να κεφαλαιοποιήσουν την αύξηση του ενδιαφέροντος για την ευρύτερη περιοχή. Ως εκ τούτου, υπάρχει αυξημένη ζήτηση για οικοδομικά συνεργεία σε ολόκληρη την παραλιακή.

Οι καθυστερήσεις

Ολα τα παραπάνω, λοιπόν, έχουν ένα κύριο αποτέλεσμα: τις καθυστερήσεις σε όλα τα επίπεδα. Ξεχάστε τις εποχές που βλέπαμε μια πολυκατοικία να σηκώνεται και προτού προλάβουμε να το συνειδητοποιήσουμε ήταν ήδη έτοιμη και κατοικήσιμη. Τώρα αυτή η διαδικασία παίρνει αρκετούς μήνες. Και οι «αρκετοί μήνες» είναι ένα καλό σενάριο. Ακόμα και μια απλή δουλειά, όπως μια ανακαίνιση, απαιτεί… τύχη και υπομονή. Τύχη για να βρεθεί διαθέσιμο συνεργείο και υπομονή μέχρι να έρθει ο χρόνος που οι εργάτες θα ξεκινήσουν. Ακόμα και οι εργολάβοι χρειάζεται να περιμένουν περισσότερο από έναν μήνα για να βρουν συνεργείο διαθέσιμο και αξιόπιστο ώστε να μπορέσουν να δώσουν ημερομηνία για την έναρξη εργασιών ανακαίνισης.

«Στην καλύτερη περίπτωση», λέει εργολάβος οικοδομών στο «ΘΕΜΑ», «κάποιος θα μπορέσει να κλείσει μια ανακαίνιση μετά από έναν μήνα. Και αυτό, εφόσον δεν είναι περίπλοκη η εργασία και μπορεί να ολοκληρωθεί γρήγορα. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες οι καθυστερήσεις φτάνουν ακόμα και εξάμηνο».

Διόλου τυχαία, πρόσφατα ο υπουργός Υποδομών και Μεταφορών Κώστας Καραμανλής έλεγε ότι το ανεκτέλεστο των μεγάλων κατασκευαστικών ομίλων της χώρας ανέρχεται σε 9,38 δισ. ευρώ και, με βάση τους διαγωνισμούς που βρίσκονται σε τελικό στάδιο, αναμένεται να φτάσει στα 15 δισ. το τρέχον έτος. Τα λόγια του επιβεβαιώνουν και στελέχη κατασκευαστικών ομίλων, τα οποία δεν μπορούν παρά να συμφωνήσουν ότι οι καθυστερήσεις στις παραδόσεις έργων θα συνεχιστούν, αφού δύσκολα θα βρεθούν τα εργατικά χέρια που απαιτούνται για να προχωρήσουν η εκτέλεση και η περάτωσή τους.

Οταν το κλήμα είναι στραβό, το τρώει κι ο γάιδαρος, λέει ο λαός. Στην περίπτωση της οικοδομής, το «στραβό κλήμα» είναι η αύξηση στα οικοδομικά υλικά λόγω του πληθωρισμού και του πολέμου στην Ουκρανία και ο «γάιδαρος» είναι οι ελλείψεις προσωπικού. Αυτοί οι δύο παράγοντες συμπιέζουν ανοδικά το κόστος οικοδομής αυξάνοντάς το, σε ορισμένες περιπτώσεις, μέχρι και 30%.

Ανατιμήσεις στα υλικά

Για του λόγου το αληθές, στον τελευταίο μήνα του 2022, λόγω του πληθωρισμού και του πολέμου στην Ουκρανία, καταγράφεται αύξηση των υλικών κατασκευής κτιρίων κατά 14,26% σε σχέση με το αντίστοιχο περσινό διάστημα. Ανά κύρια κατηγορία προϊόντων οι ανατιμήσεις που καταγράφονται στα μεταλλικά προϊόντα φτάνουν στο 16,74%, στα ορυκτά στο 13,53%, στα προϊόντα ορυκτών στο 13,39%, σε προϊόντα από ξύλο, μονωτικά, χημικά και πλαστικά στο 12,91% και στα ηλεκτρομηχανολογικά είδη στο 11,72%. Σε αυτά, προσθέστε και το αυξημένο ενεργειακό κόστος, καθώς και τις πληθωριστικές πιέσεις σε διάφορους άλλους τομείς και έχετε το άθροισμα για την αύξηση του κόστους κατασκευής. Ή, για την ακρίβεια, περίπου, καθώς δεν συνυπολογίσατε το εργατικό κόστος.

Οπως προείπαμε, ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης έχει ως αποτέλεσμα την ανατίμηση των υπηρεσιών. Για την προσφορά είδαμε ότι υπάρχει μάλλον ελάχιστη, καθώς οι οικοδόμοι είναι δυσεύρετοι. Και καθώς η ζήτηση είναι τεράστια, είναι και πανάκριβοι. Για τη ζήτηση αρκεί να παραθέσουμε τα στοιχεία της Τραπέζης της Ελλάδος, βάσει των οποίων οι εισροές κεφαλαίων από το εξωτερικό με στόχο την απόκτηση ακινήτων αυξήθηκαν σε 1,17 δισ. ευρώ, από 875 εκατ. το 2020, αλλά και 1,45 δισ. το 2019. Για το 2023 η αύξηση του ορίου για την απόκτηση Golden Visa στο μισό εκατομμύριο ευρώ εκτιμάται ότι θα προσελκύσει κεφάλαια της τάξεως του 1,5 δισ. ευρώ.

Ως εκ τούτου, καθώς τα συνεργεία είναι περιζήτητα σε όλη τη χώρα, οι αμοιβές που ζητούν είναι και μεγαλύτερες, κάτι που σε συνδυασμό με την ακρίβεια των υλικών έχει κάνει ακόμη ακριβότερη την κατασκευή και άρα το τελικό κόστος ενός ακινήτου. «Η έλλειψη σε εργάτες», επισημαίνει εργολάβος στο «ΘΕΜΑ», «τους έχει κάνει πανάκριβους και έχει οδηγήσει σε φαινόμενα να βλέπουμε “καπέλο” στις τιμές ακόμα και σε υλικά που δεν έχουν ανατιμηθεί, για να καλυφθεί το κόστος. Αλλά αφού δεν υπάρχουν άλλα συνεργεία, δεν έχεις επιλογή παρά να πληρώσεις το “καπέλο”, καθώς είναι αδύνατο να αναζητήσεις καινούριο»…