Εντουαρντ Τέλερ: Ο «πατέρας» της υδρογονοβόμβας

Μια από τις κορυφαίες, και αμφιλεγόμενες φυσικά, μορφές της σύγχρονης φυσικής, ο ουγγρικής καταγωγής Τέλερ ήρθε στον κόσμο για να αφήσει το σημάδι του βαθιά χαραγμένο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο ουγγροεβραίος επιστήμονας μετανάστευσε στις ΗΠΑ στα μέσα της δεκαετίας του ’30 για να γλιτώσει από τη φονική μανία των Ναζί και εργάστηκε πυρετωδώς από την πρώτη σχεδόν στιγμή στο διαβόητο «Πρόγραμμα Μανχάταν» για την ανάπτυξη της πρώτης πυρηνικής βόμβας.

Δεν σταμάτησε όμως εκεί, καθώς μετά τον Β’ Παγκόσμιο ο πυρηνικός φυσικός έβαλε πλώρη για μια ακόμα πιο μαζικά θανάσιμη εφεύρεση, το πρώτο θερμοπυρηνικό όπλο του κόσμου, την τρομακτικότατη βόμβα υδρογόνου. Όχι μόνο τάχθηκε ανοιχτά υπέρ της ενίσχυσης της αμυντικής υποδομής των ΗΠΑ, αλλά υπήρξε ο κινητήριος μοχλός για να πειστεί ο τότε αμερικανός πρόεδρος Χάρι Τρούμαν να υποστηρίξει την ανάπτυξη της διαβόητης βόμβας υδρογόνου.

Το νέο όπλο, που βασιζόταν στη σύντηξη ατόμων υδρογόνου αντί για τη σχάση πυρήνων, πρωτοδοκιμάστηκε σε ατόλη του Ειρηνικού τον Νοέμβριο του 1952 και αποδείχθηκε ότι ήταν 2.500 φορές ισχυρότερο από τα μεγαλύτερα «παιδιά» του Τέλερ και της παρέας του, τις ατομικές βόμβες δηλαδή της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι.

Ο αμφιλεγόμενος επιστήμονας δέχθηκε σκληρή κριτική για τα έργα και τις ημέρες του, αν και η Ιστορία δεν ήταν πάντα δίκαιη μαζί του, γιατί μπορεί μεν να είναι ο αδιαφιλονίκητος «πατέρας» της βόμβας υδρογόνου, άφησε ωστόσο σημαντική συνεισφορά τόσο στη μοριακή όσο και την πυρηνική φυσική, όπως το θεμελιώδες θεώρημα της μοριακής φυσικής που φέρει το όνομά του, αλλά και στη φασματοσκοπία.

Σαφώς εξέχων επιστήμονας και αδίκως γνωστός μόνο για την εμπλοκή του στη σκοτεινότερη των ανθρώπινων δράσεων, ο Τέλερ δήλωσε χρόνια αργότερα για την εφεύρεση που άλλαξε το πρόσωπο του κόσμου και έδωσε το πάνω χέρι στις ΗΠΑ: «Δεν είχαμε επιλογή. Η πυρηνική ενέργεια υπάρχει. Θα την ανακαλύπταμε ούτως ή άλλως, ανεξάρτητα με το τι θα την κάναμε. Είναι καθαρή αλαζονεία να λέμε ότι δημιουργήσαμε τη βόμβα»…

Πρώτα χρόνια

Ο Τέλερ Έντε γεννιέται στις 15 Ιανουαρίου 1908 στη Βουδαπέστη της τότε Αυστροουγγαρίας, μέσα σε εύπορη και ιδιαιτέρως μορφωμένη οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Ήταν μόλις 10 ετών όταν ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έδωσε οριστικό τέλος στην αυτοκρατορία και η Ουγγαρία γινόταν για πρώτη φορά εδώ και αιώνες ανεξάρτητο κράτος.

Ήδη από τα σχολικά του χρόνια έδειξε τη μαθηματική του ιδιοφυΐα και μαθήτευσε σε περίφημα ιδιωτικά σχολεία της Βουδαπέστης, αν και οι πολιτικές αναταραχές που μάστιζαν το νέο έθνος θα διέκοπταν πολλές φορές τη φοίτησή του…

Εκπαιδευτικές περιπέτειες

Κι έτσι το 1926 εγκατέλειψε τη Βουδαπέστη για να σπουδάσει χημικός μηχανικός στο περίφημο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης. Εκεί θα έρθει σε επαφή με τα νέα παραδείγματα της φυσικής επιστήμης και θα μαγευτεί, ιδιαίτερα από την κβαντική φυσική, αποφασίζοντας έτσι να πάρει μεταγραφή για το Πανεπιστήμιο του Μονάχου για να κυνηγήσει τα νέα του ενδιαφέροντα (1928).

Στο Μόναχο ήταν που τον βρήκε η συμφορά: τροχαίο ατύχημα θα του κόστιζε το δεξί του πόδι. Μόλις ανέρρωσε από το μοιραίο ατύχημα και έμαθε να κινείται με προσθετικό μέλος, μετακινήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, για να μαθητεύσει δίπλα στον σπουδαίο Werner Heisenberg, που ήταν στην πρώτη γραμμή της φυσικής πρωτοπορίας. Ο Τέλερ πήρε το διδακτορικό του στη φυσική το 1930 στη Λειψία, με τη διατριβή του να είναι μια από τις πλέον έγκυρες εργασίες στην κβαντική μηχανική του καιρού.

Η καριέρα του φέρελπι επιστήμονα φαινόταν να εδραιώνεται πολύ καλά στη Γερμανία, όντας πια ερευνητικό μέλος στο περίφημο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν για περισσότερο από 2 χρόνια, αν και πάλι θα ήταν οι πολιτικές εξελίξεις που θα έφερναν αναστάτωση στη ζωή του: η άνοδος του Χίτλερ στο τιμόνι της Γερμανίας.

Ο Τέλερ εγκατέλειψε άρον-άρον τη Γερμανία, φοβούμενος για τη ζωή του, και χρησιμοποιώντας τις στενές επαφές του επιστημονικού κόσμου αφού πέρασε από την Αγγλία εγκαταστάθηκε προσωρινά στην Κοπεγχάγη, όπου θα συνέχιζε την εργασία του κάτω από τον περίφημο θεωρητικό φυσικό Νιλς Μπορ, ο οποίος προσπαθούσε με την ομάδα του να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του ατόμου. Τον Φεβρουάριο του 1934, ο φυσικός παντρεύτηκε την Augusta Maria «Mici» Harkanyi, αδελφή παιδικού του φίλου…

Μετανάστευση στον Νέο Κόσμο

Το 1935 αποφάσισε να μετακινηθεί στις ΗΠΑ, καθώς ένιωθε τον κίνδυνο να τον κυκλώνει. Σύντομα ήταν πια καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσιγκτον και το 1941 πήρε την αμερικανική υπηκοότητα. Παρά τα διδακτικά του καθήκοντα, δεν σταμάτησε ποτέ την έρευνα: ασχολήθηκε εκτεταμένα με τα πεδία της κβαντομηχανικής, της μοριακής και της πυρηνικής φυσικής, ενώ από το 1941 το ενδιαφέρον του στράφηκε σχεδόν αποκλειστικά στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας, τόσο της σχάσης όσο και της σύντηξης.

Στη μοριακή φυσική μάλιστα άφησε γερή κληρονομιά μέσω του θεωρήματος Jahn-Teller (1939) και του Gamow-Teller, όπως εξάλλου έκανε και στην επικράτεια της χημείας, μέσω του αξιώματος Brunauer-Emmett-Teller (BET).

Ατομική βόμβα και βόμβα υδρογόνου

Ήταν το 1942 όταν ο Τέλερ έλαβε την πρόσκληση να συμμετάσχει στο θερινό σεμινάριο του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, σε κάτι που θα εξελισσόταν στο απόρρητο «Πρόγραμμα Μανχάταν»: τα φωτεινότερα πνεύματα που είχαν συγκεντρωθεί στις ΗΠΑ έβαλαν σκοπό να κατασκευάσουν την ατομική βόμβα πριν από τους Γερμανούς, οι οποίοι όχι μόνο ήταν οι πρώτοι που είχαν διασπάσει το άτομο αλλά και δούλευαν πυρετωδώς προς αυτή την κατεύθυνση, με διευθυντή μάλιστα του πυρηνικού τους προγράμματος τον πρώην καθηγητή του Τέλερ, τον φοβερό και τρομερό Werner Heisenberg!

Κι έτσι ο Τέλερ βρέθηκε κάτω από την άμεση επίβλεψη του Οπενχάιμερ στις μυστικές εγκαταστάσεις του Los Alamos του Νέου Μεξικού, όπου όπως όλοι γνωρίζουμε κατασκευάστηκε πράγματι η πρώτη ατομική βόμβα του κόσμου. Παρά την αναντίρρητη συνεισφορά του Τέλερ στην ανάπτυξη της τεχνολογίας (του αποδίδεται η «τιθάσευση» της τρομακτικής έκλυσης ενέργειας από τη μη ελεγχόμενη πυρηνική σχάση), η δική του εμμονή ήταν από τότε η ισχυρότερη βόμβα υδρογόνου, κάτι που θα του έφερνε ουκ ολίγες έριδες με τους συναδέλφους του.

Το 1945 η ατομική βόμβα δοκιμάστηκε με επιτυχία και τα γεγονότα είναι κατόπιν γνωστά, καθώς το γερμανικό πυρηνικό πρόγραμμα δεν καρποφόρησε και η συνθηκολόγηση ήταν πια μονόδρομος.

Ο Τέλερ εγκατέλειψε το Los Alamos το 1946 και επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου απογοητευμένος. Ήδη από το 1940 είχε συλλάβει την ιδέα της σύντηξης, που μπορούσε να παράγει ακόμα πιο ισχυρά θερμοδυναμικά φαινόμενα, και υπέθεσε φυσικότατα ότι στο μυστικό ερευνητικό κέντρο θα προωθούνταν και τα δύο πρωτόκολλα έρευνας. Όταν όμως η ανάπτυξη της απλούστερης σχάσης αποδείχτηκε τόσο περίπλοκη επιστημονικά, οι ερευνητές δεν είχαν καμία όρεξη να πονοκεφαλιάσουν με το πρόβλημα του Τέλερ, κι έτσι η σύντηξη εγκαταλείφθηκε οριστικά.

Όταν όμως η Σοβιετική Ένωση έκανε την πρώτη της πετυχημένη ατομική δοκιμή τον Αύγουστο του 1949, εγκαινιάζοντας έτσι ουσιαστικά τον Ψυχρό Πόλεμο, ο Τέλερ βρήκε γόνιμο έδαφος για να προωθήσει τα σχέδιά του: χρησιμοποίησε τις διασυνδέσεις του για να πειστεί ο πρόεδρος Τρούμαν και να δώσει το πράσινο φως για την ακόμα ισχυρότερη βόμβα υδρογόνου!

Και πάλι όμως οι περιπέτειες του εμπνευστή δεν έλεγαν να πάρουν τέλος: παρά το γεγονός ότι αυτός και ο μαθηματικός Stanislaw Ulam κατέληξαν πράγματι στον πρώτο σχεδιασμό της βόμβας υδρογόνου που φαινόταν να δουλεύει, δεν επιλέχθηκε ως επικεφαλής του προγράμματος! Εγκατέλειψε λοιπόν το Los Alamos με τα σχέδια παραμάσχαλα και προσχώρησε στο νεοϊδρυθέν Lawrence Livermore National Laboratory, ένα ανταγωνιστικό του Los Alamos πυρηνικό εργαστήριο με έδρα την Καλιφόρνια, το οποίο φτιάχτηκε κάτω από τις υποδείξεις του ίδιου του Τέλερ τόσο στο Κογκρέσο όσο και τον Στρατό.

Κι έτσι το 1952 η πρώτη βόμβα υδρογόνου δοκιμάστηκε με απόλυτη επιτυχία στην ατόλη Eniwetok του Ειρηνικού Ωκεανού, με τον Τέλερ να νιώθει πια δικαιωμένος…

Τελευταίες περιπέτειες

Παρά την επιτυχία του Τέλερ, ο Οπενχάιμερ και η παρέα των βετεράνων του στο «Πρόγραμμα Μανχάταν» δεν είδαν με καλό μάτι το όπλο του Τέλερ, κάτι που έφερε ακόμα πιο βαθιά ρήξη στις σχέσεις των δύο πυρηνικών ομάδων. Ο Τέλερ τους κατηγόρησε για έλλειψη αποφασιστικότητας να περάσουν στα επόμενης γενιάς όπλα μαζικής καταστροφής.

Ο ανταγωνισμός έμελλε μάλιστα να κλιμακωθεί όταν ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ κατηγορήθηκε για προδοσία, εξαιτίας του παρελθόντος του, και ο Τέλερ βρήκε πρόσφορο έδαφος να αντεπιτεθεί. Στη δίκη του 1954, ο Τέλερ ήταν ο μόνος επιστήμονας που κατέθεσε κατά του Οπενχάιμερ, ονομάζοντάς τον δημόσιο κίνδυνο και λέγοντας δημοσίως ότι δεν θα του εμπιστευόταν την επιστημονική τύχη του αμερικανικού έθνους!

Στα επόμενα χρόνια, ο διαπρεπής επιστήμονας συνέχισε να προωθεί ακάματα τους αμυντικούς σκοπούς της Αμερικής, καλώντας συνεχώς σε ακόμα ισχυρότερη αμυντική πολιτική, σε συνέχιση των ερευνών για ακόμα φονικότερα θερμοπυρηνικά όπλα αλλά και στη διατήρηση των πυρηνικών δοκιμών. Ήταν μάλιστα ένθερμος υποστηρικτής και πρωτεργάτης της περίφημης αντιβαλλιστικής ασπίδας των ΗΠΑ. Στη δεκαετία του 1970 απασχόλησε για άλλη μια φορά τον Τύπο, όταν προωθούσε την πυρηνική σχάση ως την πρωταρχική μορφή ενέργειας των ΗΠΑ.

Ο Τέλερ διορίστηκε διευθυντής στο εργαστήριο Livermore και καθηγητής στο Hoover Institution, θέσεις που διατήρησε μέχρι τον θάνατό του. Έγραψε μάλιστα και αρκετά μη επιστημονικά συγγράμματα, από τις περιπέτειές του με τη βόμβα υδρογόνου και την ατομική μέχρι και αμυντικά θέματα. Τιμήθηκε εκτεταμένα και έλαβε το Προεδρικό Μετάλλιο της Ελευθερίας το 2003 από τον πρόεδρο Μπους.

Ο Έντουαρντ Τέλερ άφησε την τελευταία του πνοή στις 9 Σεπτεμβρίου 2003 χτυπημένος από εγκεφαλικό επεισόδιο στο σπίτι του στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Ήταν 95 ετών.