Ανδρέας Παπανδρέου | Πολιτικός αλλά και διανοούμενος

Εξ αφορμής της συμπληρώσεως 102 ετών από τη γέννηση του Ανδρέα Παπανδρέου (Χίος, 5 Φεβρουαρίου 1919) έκρινα σκόπιμη την παρουσίαση ορισμένων αποσπασμάτων ομιλίας που είχε εκφωνήσει ο Ευάγγελος Βενιζέλος στις 3 Ιουλίου 2006, στο πλαίσιο εκδηλώσεως που είχαν οργανώσει οι «Έλληνες Σοσιαλιστές» για την παρέλευση δέκα ετών από το θάνατο του πρώην πρωθυπουργού.

Απαλλαγμένος από ανώφελους συναισθηματισμούς και ιδεολογικές αγκυλώσεις, ο Ευάγγελος Βενιζέλος, με τη διεισδυτική ματιά και τον τεκμηριωμένο λόγο του, ανατέμνει το φαινόμενο «Ανδρέας», αναδεικνύει με πειστικό τρόπο πτυχές μιας από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της μεταπολεμικής Ελλάδας:

[…] Πρέπει επίσης να σας πω ότι δεν με ενοχλεί καθόλου η συμμετοχή εκπροσώπων άλλων πολιτικών δυνάμεων, της άλλης πλευράς, της συντηρητικής παράταξης, της Νέας Δημοκρατίας, της κυβέρνησης, στις εκδηλώσεις για τον Ανδρέα Παπανδρέου, όπως χαιρετίζω και την παρουσία στελεχών, εκπροσώπων, απλών πολιτών της παραδοσιακής Αριστεράς και του Συνασπισμού σε αυτές τις εκδηλώσεις. Ο Ανδρέας ανήκει στην ιστορία, ανήκει σε όλο τον ελληνικό λαό, θέλησε να είναι ο πρωθυπουργός όλων των Ελλήνων και πρέπει να μείνει στη συνείδηση όλων των Ελλήνων. Ορισμένοι στο ΠΑΣΟΚ μπορεί να έχουν ένα αίσθημα φόβου ή ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας και ανησυχίας, διότι ενδεχομένως διαπιστώνουν ότι, όταν εμείς οι ίδιοι αφήνουμε ένα κενό στη διαχείριση της μνήμης του Ανδρέα Παπανδρέου, δηλαδή ένα κενό στην αφομοίωση της παρακαταθήκης του Ανδρέα Παπανδρέου μέσα στις σημερινές συνθήκες, βεβαίως κάποιοι θα σπεύσουν να οικειοποιηθούν και να αξιοποιήσουν αυτό το κενό, καθώς στην πολιτική φύση δεν δικαιολογείται το κενό. Υπάρχει άλλωστε πάντα ο φόβος του κενού και στην ιστορία και στην πολιτική. Γι’ αυτό εμείς οι ίδιοι πρέπει να είμαστε έτοιμοι να καλύψουμε αυτό το κενό της μνήμης και αυτό είναι το καλύτερο μνημόσυνο που μπορούμε να επιτελέσουμε για τον Ανδρέα Παπανδρέου.

Τώρα, τι ήταν, κατά τη γνώμη μου, ο Ανδρέας; Ήταν, όπως όλα τα μεγάλα φυσικά και πολιτικά φαινόμενα, κάτι το αντιφατικό και το «υπερβατικό». Δηλαδή, αν θέλω να μιλήσω με όρους θεολογικούς, ήταν ένα αποφατικό φαινόμενο:

Ήταν πολιτικός ως στόφα και ήταν βεβαίως διανοούμενος από πλευράς μορφωτικής υποδομής. Ο διανοούμενος είναι πάντα επιφυλακτικός, είναι πάντα προβληματισμένος και ενίοτε προβληματικός, είναι διστακτικός. Ο πολιτικός είναι γρήγορος, είναι αποφασιστικός, έχει αίσθηση του χρόνου, έχει αίσθηση της ιστορίας. Και ο Ανδρέας είχε και αίσθηση της συγκυρίας και αίσθηση του ιστορικού χρόνου.

Επίσης, ο  Ανδρέας Παπανδρέου ήταν αναμφισβήτητα πατριώτης, είχε βαθιά αίσθηση της εθνικής ταυτότητας, αλλά ήταν και ένας κοσμοπολίτης με πολύ ανοιχτό διανοητικό ορίζοντα και πολύ μεγάλο εύρος  πληροφοριών.

Ο  Ανδρέας Παπανδρέου  ήταν επίσης υιός του Γεωργίου Παπανδρέου, ήταν όμως και «πατροκτόνος» σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό, από πλευράς ιδεολογικής και πολιτικής.

Εισήλθε στην πολιτική με προνομιακούς όρους και εξέφρασε στην πολιτική τούς μη προνομιούχους.

Ήταν αμερικανοτραφής και στη συνείδηση πολλών, που τον βλέπουν κάπως απλουστευτικά, εμφανίστηκε ως αντιαμερικανός, ενώ είχε πολύ πιο εκλεπτυσμένη αντίληψη για το ρόλο των ΗΠΑ, για το ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και διατύπωσε έναν λόγο, στην πρώτη φάση του ΠΑΣΟΚ, αντι-δυτικό, ο οποίος ήταν βέβαια ένας λόγος αντι-εξαρτησιακός,  με ιστορικό βάθος.

Επίσης, ήταν ένας βολονταριστής,  ένας λάτρης των ανατροπών, αλλά αυτός ο μεγάλος βολονταριστής ήταν και απόλυτα ρεαλιστής. Είχε εξαιρετικά καλή αίσθηση του συσχετισμού των δυνάμεων, σε όλα τα θέματα, είτε θέματα εξωτερικής πολιτικής είτε θέματα συσχετισμού οικονομικών δυνάμεων που επηρεάζουν την χάραξη των μεγάλων γραμμών της αναπτυξιακής πολιτικής της χώρας.

[…] Ο Ανδρέας Παπανδρέου, λοιπόν, μας αφήνει ως παρακαταθήκη την υποχρέωση να συνδυάζουμε την συγκυρία με το ιστορικό βάθος, την ιδεολογία με τον πραγματισμό. Κατάφερε να διαμορφώσει το τρίπτυχο που σήμερα είναι το μεγάλο ζητούμενο για το ΠΑΣΟΚ: την κοινωνική ευαισθησία, την πολιτική αξιοπιστία με την έννοια της ικανότητας επαφής με τις μεγάλες λαϊκές μάζες και βεβαίως την κυβερνητική ικανότητα. Γιατί αυτό που έκανε εν τέλει ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ότι εγκαθίδρυσε στην Ελλάδα την μεγάλη ελληνική «κυβερνητική» Αριστερά. Θέλουμε να την πούμε ευρωπαϊκή σοσιαλιστική Αριστερά; Θέλουμε να την πούμε ελληνική Κεντροαριστερά, όπως αυτή εξελίχθηκε μεταδικτατορικά, ενώ προδικτατορικά ήταν ο συνδυασμός του προοδευτικού Κέντρου και της μετριοπαθούς κομμουνιστικής Αριστεράς; Αυτό το μεγάλο ρεύμα, αυτήν τη μεγάλη παράταξη, την συγκρότησε, την συνέθεσε και την εξέφρασε ως πολυσυλλεκτική, πλειοψηφική και κυβερνητική ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Για να το πετύχει αυτό, διαχειρίστηκε ένα κατά τη γνώμη μου θεμελιώδες φαινόμενο, το οποίο ισχύει και σήμερα ως πρόκληση:  τον ενδιάθετο ριζοσπαστισμό της ελληνικής κοινωνίας. Ο Ανδρέας Παπανδρέου επιβλήθηκε ως ριζοσπάστης και εξέφρασε έναν εθνικό ριζοσπαστισμό, έναν πολιτικό ριζοσπαστισμό, έναν κοινωνικό ριζοσπαστισμό.

Ο κοινωνικός ριζοσπαστισμός ήταν αυτοφυής. Η ελληνική κοινωνία άλλαξε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, μεταβλήθηκε η διαστρωμάτωσή της και ασφυκτιούσε. Ήταν μια θεσμικά και πολιτικά εγκλωβισμένη κοινωνία, και άρα έπρεπε να εκφραστεί μια κοινωνική δυναμική, η οποία δεν χωρούσε στα παλαιά στερεότυπα. Αυτό συμβαίνει και τώρα σε πολύ μεγάλο βαθμό. Συμβαίνει με διαφορετικούς όρους, πιο ήπιους, λιγότερο κραυγαλέους. Αλλά συμβαίνει. Κι αν δει κανείς πως εξελίσσεται π.χ. το κίνημα στα πανεπιστήμια, μπορεί αυτό να γίνει και με κραυγαλέους όρους.

Ο πολιτικός ριζοσπαστισμός αφορούσε τα πάντα. Καταρχάς, ένα νέο τύπο κόμματος, που και τώρα είναι το ζητούμενο. Ο  Ανδρέας Παπανδρέου αξιοποίησε το λενινιστικό κόμμα, το «κόμμα νέου τύπου», το μετέφερε στα δικά του μέτρα, προσέθεσε την προσωπικότητά του, την αρχηγική του ισχύ, την προσωπική του γοητεία, την μαζικότητά του, και έφτιαξε αυτό που λέγεται ΠΑΣΟΚ, το οποίο επηρέασε στη συνέχεια και την ελληνική Δεξιά, αλλά και την ελληνική παραδοσιακή Αριστερά. Τώρα εμείς μιλούμε για το ανοιχτό κόμμα, για μια νέα μορφή κόμματος, η οποία να ανταποκρίνεται στις σημερινές συνθήκες. Εν συνεχεία εξέφρασε αυτόν τον πολιτικό ριζοσπαστισμό, με πολλούς τρόπους, κυρίως στο θεσμικό επίπεδο, διότι ήξερε πάρα πολύ καλά ότι το μεγάλο ατού του ΠΑΣΟΚ, σε σχέση με άλλα σοσιαλιστικά κόμματα, ήταν η ενσωμάτωση ενός ριζοσπαστικού κέντρου, που ήταν στην Ελλάδα, για λόγους ιστορικούς, πάντα αντι-δεξιό και αντι-βασιλικό. Γι’ αυτό και δεν μπορούσε ποτέ να συγκροτηθεί μια κατά κυριολεξία Κεντροδεξιά, μια χριστιανοδημοκρατία ή ένα Κέντρο τύπου Γαλλίας στην Ελλάδα.

Τέλος,  ο εθνικός ριζοσπαστισμός του Ανδρέα Παπανδρέου παραπέμπει στις ίδιες τις ιστορικές βάσεις συγκρότησης του νέου ελληνικού κράτους. Είναι αυτό το αντι-εξαρτησιακό ένστικτο του Έλληνα, δηλαδή η κόκκινη γραμμή της αντίστασης και αμφισβήτησης, που εκφράζει ως βαθύ αίσθημα ενοχής το ελληνικό έθνος, το οποίο έχασε στρατιωτικά στον πόλεμο της ανεξαρτησίας, συγκροτήθηκε ως κράτος με τη μορφή προτεκτοράτου, δηλαδή με τη μορφή προϊόντος του διεθνούς συσχετισμού των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, και είχε εκ γενετής αυτό το πρόβλημα: να αποσείσει τους όρους της γέννησής του. Και αυτό δεν αφορούσε μόνον τις εξαρτήσεις σε στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο, αλλά και τις εξαρτήσεις σε οικονομικό επίπεδο, γιατί η Ελλάδα ήταν ένα νέο κράτος του 19ου αιώνα που γεννήθηκε με μεγάλο εξωτερικό δημόσιο χρέος. Γεννήθηκε με το χρέος των δανείων της ανεξαρτησίας.

Αυτά τα ήξερε ο Ανδρέας Παπανδρέου. Διότι ο Ανδρέας είχε μία κουλτούρα Μεσοπολέμου, την οποία δεν διέθετε κανείς άλλος ενεργός έλληνας πολιτικός της δεκαετίας του ’80, στην οποία ήταν πρωθυπουργός ο Ανδρέας Παπανδρέου, και πολύ περισσότερο της δεκαετίας του ’90. Υπήρχαν  τέτοιοι άνθρωποι στη δεκαετία του ’50, του ’60 έως και τη δεκαετία του ’70, αλλά αυτά τα μορφωτικά και διανοητικά στοιχεία δεν υπήρχαν στην ελληνική πολιτική σκηνή, όταν κυριάρχησε ο  Ανδρέας Παπανδρέου με ικανότητα επιβολής των απόψεών του το 1981.

[…] Ο Ανδρέας Παπανδρέου διαχειρίστηκε την πολιτική ηγεμονία του ΠΑΣΟΚ, και αν κάτι μένει ως παρακαταθήκη, αν μια λέξη συμπυκνώνει αυτό που αφήνει ο Ανδρέας Παπανδρέου, είναι η ικανότητα του ίδιου και του ΠΑΣΟΚ να διαμορφώνει τις προϋποθέσεις της πολιτικής ηγεμονίας, με την έννοια που έχει ο όρος στην πολιτική θεωρία. Ο Ανδρέας Παπανδρέου διαμόρφωσε το ΠΑΣΟΚ ως την αριστερότερη δυνατή εκδοχή ενός μεγάλου πλειοψηφικού, πολυσυλλεκτικού κόμματος εξουσίας και κατάφερε σε δύο περιόδους, σε δύο πολύ κρίσιμες δεκαετίες με ριζικά διαφορετικές διεθνείς συνθήκες η μία από την άλλη, να επιβάλει την άποψή του και να διαμορφώσει το πλαίσιο αναφοράς ολόκληρης της χώρας. Αυτό είναι ήδη πάρα πολύ. Είναι ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο στην ελληνική πολιτική ιστορία.