Ευρωεκλογές 2024: Η Ακροδεξιά στην Ευρώπη και την Ελλάδα

Πως κινούνται και εκφράζονται τα ακροδεξιά κόμματα εντός και εκτός Βουλής; ποια θέματα αναδεικνύουν στον δημόσιο διάλογο και ποια αγνοούν; τι κινήσεις παρατηρούνται σε επίπεδο (σχηματισμού/αναδιάταξης) κομμάτων; πώς αλληλεπιδρούν με την παραδοσιακή Δεξιά; υπάρχει δράση στον δρόμο; πώς προσελκύουν ψηφοφόρους και ποια προωθητικά εργαλεία χρησιμοποιούν; τι αποτύπωμα αφήνει ο λόγος τους;

1. Με βάση τις έρευνες του τελευταίου εξαμήνου ανά χώρα (βλ. ιστοσελίδα του Σημείου) και τις προβολές σε επίπεδο ΕΕ (Δεκέμβριος 2023 και Ιανουάριος 2024), οι δύο βασικές ομάδες όπου συμμετέχουν κόμματα της Ακροδεξιάς –η «Ταυτότητα και Δημοκρατία» (ID) και οι «Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές» (ECR)– θα ενισχυθούν σημαντικά, ενώ ο μεταξύ τους συσχετισμός δύναμης θα ανατραπεί υπέρ της δεξιότερης ID (βλ. πίνακα). Είναι εξαιρετικά πιθανό οι δύο αυτές ευρωομάδες να γίνουν, μαζί, η κύρια δύναμη στον χώρο της Δεξιάς και, εντέλει, πρώτη δύναμη στην Ευρωβουλή, εφόσον αθροιστικά θα ξεπεράσουν πιθανότατα το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (EPP), αφήνοντας ακόμα πιο πίσω την Προοδευτική Συμμαχία Σοσιαλιστών και Δημοκρατών.

2. Η ευρωομάδα «Ταυτότητα και Δημοκρατία» (ID) συγκροτήθηκε τον Ιούνιο του 2019 και σε αυτήν συμμετέχουν ακροδεξιά κόμματα που κυβερνούν κατά μόνας ή σε συνασπισμούς (το αυστριακό «Κόμμα Ελευθερίας», το ολλανδικό «Κόμμα για την Ελευθερία», η ιταλική Λέγκα)· κόμματα που επηρεάζουν την κυβερνητική πολιτική όντας στην αντιπολίτευση (όπως ο γαλλικός «Εθνικός Συναγερμός» των Λεπέν-Μπαρντελά)· καθώς και κόμματα που ενισχύονται ραγδαία (όπως η «Εναλλακτική για τη Γερμανία», το βελγικό «Φλαμανδικό Συμφέρον» και το πορτογαλικό «Φτάνει Πια»). Η ομάδα θα χάσει έδρες κυρίως στην Ιταλία (λόγω της υποχώρησης της Λίγκας του Σαλβίνι), αλλά θα υπερκαλύψει τις απώλειες με τις επιδόσεις των κομμάτων της σε Γερμανία, Ολλανδία, Γαλλία, Αυστρία, Βουλγαρία («Αναγέννηση»), Ρουμανία («Ρουμανία SOS») και Πορτογαλία. Μολονότι, ως ευρωομάδα, η ID δεν αντιτίθεται ρητά στην ΕΕ, κόμματά της όπως το ολλανδικό (του Βίλντερς) ζητούν δημοψήφισμα υπέρ της εξόδου.

3. Οι «Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές» αποτελούν μετεξέλιξη της «Συμμαχίας Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών», που δημιουργήθηκε το 2009, αφού διασπάστηκε από το παραδοσιακό Λαϊκό Κόμμα. Η ίδια αυτοπροσδιορίζεται ως κεντροδεξιά ευρωομάδα. Στις τάξεις της ανήκουν αφενός κόμματα ακροδεξιά, αλλά ήπια ευρωσκεπτικιστικά («ευρωρεαλιστικά», όχι αντιευρωπαϊκά), όπως οι «Αδελφοί της Ιταλίας» της Μελόνι, αφετέρου κόμματα με κεντροδεξιό προσανατολισμό, όπως το σλοβακικό «Ελευθερία και Αλληλεγγύη» (SASKA) ή το τσεχικό «Δημοκρατικό Κόμμα Πολιτών» (ODS), που αναμένεται να κερδίσει 4 έδρες. Η ομάδα θα χάσει έδρες στην Πολωνία (λόγω της ήττας του κόμματος «Νόμος και Δικαιοσύνη» του Κατσίνσκι, από τον κεντροδεξιό Τουσκ), ενώ θα κερδίσει έδρες κυρίως σε Ρουμανία («Συμμαχία για την Ένωση των Ρουμάνων» [ΑUR]), Ισπανία (Vox) και Ιταλία.

4. Η ενίσχυση της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς δεν εξαντλείται στην εκλογική άνοδο των δύο βασικών της ευρωομάδων. Χρειάζεται να συνυπολογιστούν (α) οι ευρωβουλευτές μη εγγεγραμμένων κομμάτων (κατηγορία όπου οι ακροδεξιοί πλειοψηφούν, και όπου πλέον εντάσσεται το κυβερνών ουγγρικό Fidesz του Όρμπαν)· (β) οι βουλευτές νέων κομμάτων, που ως τώρα δεν έχουν συνδεθεί με κάποια ευρωομάδα· και (γ) ακροδεξιά κόμματα εντός Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος (βλ. λ.χ. το Σλοβένικο Δημοκρατικό Κόμμα)· (δ) και, βεβαίως, τα κόμματα που θα εκπροσωπηθούν για πρώτη φορά. Χρειάζεται, επίσης, να ληφθούν υπόψη οι δυνατότητες διαμόρφωσης συμμαχιών μεταξύ ακροδεξιών ευρωομάδων, μεμονωμένων βουλευτών και ευρωβουλευτών του EPP σε ζητήματα κοινής ατζέντας: μετά τον Ιούνιο του 2024, μια δεξιά συμμαχία μεταξύ EPP, ECR και ID θα έφτανε το 49%, χωρίς τους ανεξάρτητους βουλευτές.

5. H ενίσχυση της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς πρέπει να ερμηνευθεί στο πλαίσιο της συρρίκνωσης των δύο κυρίαρχων ευρωομάδων –του ΕΛΚ και της Προοδευτικής Συμμαχίας Σοσιαλιστών και Δημοκρατών–, τάση που τον ερχόμενο Ιούνιο θα επιβεβαιωθεί για τρίτη συνεχόμενη εκλογική αναμέτρηση. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα το EPP –την ευρωομάδα της παραδοσιακής Δεξιάς, που θα παραμείνει η αριθμητικά ισχυρότερη στο νέο Ευρωκοινοβούλιο–, οι απώλειές της θα είναι σοβαρότερες στη Γερμανία, την Ιταλία, τη Ρουμανία και την Ιρλανδία. Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα θα επιχειρήσει να αντιμετωπίσει τη φθορά που υφίσταται η παραδοσιακή Δεξιά κανονικοποιώντας κόμματα της Ακροδεξιάς. Ενδεικτικά, στην Ιταλία, η υψηλή επίδοση των «Αδελφών» της Μελόνι, σε συνδυασμό με τη χαμηλή επίδοση του κόμματος «Forza Italia», που ανήκει στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, είναι πιθανό να οδηγήσει το τελευταίο σε κινήσεις προσεταιρισμού της Ιταλίδας πρωθυπουργού. Σύμφωνα με έρευνα του ECFR, που υπογραμμίζει αυτή τη ρευστότητα, αντίστοιχες κινήσεις θα γίνουν και στο Βέλγιο, προς τη «Νέα Φλαμανδική Συμμαχία», που ανήκει στην ίδια ευρωομάδα με τη Μελόνι.

6. Η δυναμική ενίσχυσης της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς και φθοράς της παραδοσιακής Δεξιάς αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό έδαφος. Ενώ, λοιπόν, οι συντηρητικές ερμηνείες για την άνοδο της Ακροδεξιάς προτάσσουν το μεταναστευτικό και τα ζητήματα εγκληματικότητας και ασφάλειας, η τελευταία έρευνα του Ευρωβαρόμετρου καταγράφει ως θέματα αιχμής για τους πολίτες σε όλη την ΕΕ, κατά σειρά, την αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, τη δημόσια υγεία, την κλιματική αλλαγή και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (βλ. Ευρωβαρόμετρο Ιανουάριος 2024). Η παραδοσιακή Δεξιά φαίνεται, αντίθετα, να πιστεύει ότι χάνει διότι δεν υιοθετεί ακροδεξιές θέσεις.

7. Πέρα από το αποτύπωμα σε επίπεδο ΕΕ, το αποτέλεσμα των Ευρωεκλογών θα έχει επιπτώσεις και σε εθνικό επίπεδο. Υψηλές καταγραφές θα αποτελέσουν παράγοντα ισχυρής ώθησης για τα κόμματα της Ακροδεξιάς που θα συμμετάσχουν σε εθνικές εκλογές τους επόμενους μήνες (όπως για παράδειγμα η βουλγαρική «Αναγέννηση») (βλ. έρευνα ECFR), ενώ η ατζέντα δυνάμεων όπως το βελγικό «Φλαμανδικό Συμφέρον», που διεκδικεί ανοιχτά τη διάσπαση του Βελγίου, θα ενισχυθεί.

8. Έρευνες σχετικά με το ενδιαφέρον για τις ευρωεκλογές ανά χώρα καταρρίπτουν την πεποίθηση ότι η Ακροδεξιά θα ενισχυθεί όπου υπάρχει υψηλή αποχή: Ρουμανία, Αυστρία, Ουγγαρία, Γερμανία και Ολλανδία είναι χώρες με ενδιαφέρον για τις Ευρωεκλογές από 60% και πάνω, και ταυτόχρονα ενισχυμένη Ακροδεξιά (βλ. Euronews 6.12.2023).

9. Παρότι πολλά κόμματα της Ακροδεξιάς είναι φιλορωσικά, η επόμενη πλειοψηφία του Ευρωκοινοβουλίου δεν αναμένεται να αναιρέσει τη στήριξη στην Ουκρανία. Σε ό,τι αφορά την κατάσταση στη Μέση Ανατολή, ECR και ID τηρούν ανοιχτά φιλοϊσραηλινή στάση, ταυτίζοντας Χαμάς, και ισλαμική τρομοκρατία και μετανάστευση. Αναλυτές θεωρούν ότι η ενίσχυση της Ακροδεξιάς θα καταστήσει (α) σκληρότερη την αντιμεταναστευτική πολιτική της ΕΕ, (β) πιο αδύναμα τα αιτήματα για την ενίσχυση του κράτους δικαίου, (γ) ευκολότερη την απόρριψη πρωτοβουλιών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και (δ) ισχυρότερα τα αιτήματα για μεγαλύτερη οικονομική ελευθερία των κρατών στην άσκηση δημοσιονομικής πολιτικής (η ID εμφανίζεται ως πιο «αντιγραφειοκρατική» υπέρ των επιχειρήσεων, ενώ η ECR απαιτεί από την ΕΕ «να κάνει λιγότερα, πιο καλά»).

Η ελληνική Ακροδεξιά μπροστά στις Ευρωεκλογές

1. Έξι μήνες μετά την ιστορική είσοδο τριών κομμάτων της ελληνικής Ακροδεξιάς στη Βουλή, και παρά τις αξιοσημείωτη φθορά της ΝΔ, όπως αυτή αποτυπώθηκε στις αυτοδιοικητικές εκλογές του φθινοπώρου και στις έρευνες κοινής γνώμης ως και τον Ιανουάριο, Σπαρτιάτες και Νίκη βρίσκονται σε περιδίνηση και σημαντική δημοσκοπική υποχώρηση. Μολονότι κυβερνητικές πρωτοβουλίες των τελευταίων μηνών αποτέλεσαν πολιτικές ευκαιρίες, τα τρία κόμματα άσκησαν, έστω με αποχρώσεις, μια μάλλον «χλιαρή» αντιπολίτευση στη ΝΔ – τόσο στα προνομιακά για την ατζέντα τους ζητήματα (επίσκεψη Ερντογάν, τροπολογία Καιρίδη, νομοσχέδιο για ομόφυλα ζευγάρια), όσο και στα θέματα της γενικής πολιτικής επικαιρότητας (δημόσιο πανεπιστήμιο, υγεία). Η εικόνα αυτή αλλάζει τις τελευταίες μέρες κυρίως σε ό,τι αφορά το νομοσχέδιο για τα ΛΟΑΤΚΙ ζευγάρια, λόγω και της στάσης της Εκκλησίας· από την άλλη, τα τρία κόμματα δεν αναβαθμίζουν την αντιπαράθεση με την κυβέρνηση στα ζητήματα της κλασικής κοινωνικής ατζέντας (εισόδημα, υγεία, εκπαίδευση). Η Ελληνική Λύση είναι το κόμμα που υποδέχεται κατά βάση δυσαρεστημένους από την κυβέρνηση ψηφοφόρους.

2. Από τις εκλογές του Ιουνίου μέχρι σήμερα, οι Σπαρτιάτες έχουν χάσει το προβάδισμα στον χώρο της Ακροδεξιάς και εμφανίζουν ολοένα χαμηλότερη συσπείρωση. Δύο βουλευτές τους υπό την επιρροή του έγκλειστου Κασιδιάρη έχουν ανεξαρτητοποιηθεί (ο Κωνσταντίνος Φλώρος και ο πρώην κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του κόμματος, Χαράλαμπος Κατσιβαρδάς), ενώ όλοι οι εκλεγμένοι έχουν κληθεί από τον Άρειο Πάγο να καταθέσουν στην έρευνα για πιθανή εξαπάτηση του εκλογικού σώματος. Η κρατική επιχορήγηση, που διεκδικεί ο επικεφαλής, Βασίλης Στίγκας, παραμένει υπό αίρεση και, σύμφωνα με σχολιαστές του χώρου, αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης Στίγκα-κυβέρνησης. Μέχρι τις ευρωεκλογές, και ιδίως σε περίπτωση κακού αποτελέσματος, η συνοχή της 10μελούς πλέον κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματος θα δοκιμαστεί. Η ηγεσία Στίγκα επέλεξε τη μέρα μνήμης για την απελευθέρωση του Άουσβιτς προκειμένου να τονίσει τις αποστάσεις από τη ναζιστική Ακροδεξιά και τον Κασιδιάρη.

3. Υποτονική εμφανίζεται πολιτικά και δημοσκοπικά και η Νίκη, τουλάχιστον μέχρι την έναρξη των αγροτικών κινητοποιήσεων και τη σκλήρυνση της στάσης της Εκκλησίας κατά του γάμου ομόφυλων. Στα τέλη του 2023, η ίδια κατέγραψε μια συμβολική επιτυχία, με το κατέβασμα από την έκθεση του Γενικού Προξενείου στη Νέα Υόρκη της ροζ ελληνικής σημαίας – έργου της εικαστικού Γεωργίας Λαλέ, με θέμα τις γυναικοκτονίες στην Ελλάδα.

4. Μακράν πιο δραστήρια στον κοινοβουλευτικό έλεγχο, σε σχέση με τους άλλους δύο ακροδεξιούς σχηματισμούς, η Ελληνική Λύση αναδεικνύεται βασικός υποδοχέας της φθοράς τόσο της ΝΔ όσο και του ΣΥΡΙΖΑ και του ΠΑΣΟΚ (εισπράττει 3,6% από τις απώλειες ΝΔ, 3% από τον ΣΥΡΙΖΑ και 2,1% από το ΠΑΣΟΚ), καταγράφοντας υψηλά ποσοστά στην πρόθεση ψήφου για τις ευρωεκλογές. Η ίδια, ωστόσο, τάχθηκε πρόσφατα κατά της πρότασης της Εκκλησίας για δημοψήφισμα όσον αφορά τον γάμο ομοφύλων. Επιπλέον, έδωσε λαβές για κατηγορίες περί διαπραγμάτευσης με την κυβέρνηση, με αφορμή τη στάση στο ζήτημα της αλλαγής σύνθεσης της ΑΑΔΕ από τη Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής (η φιλοκυβερνητική στάση συνδέθηκε με την προσδοκία παραγραφής προστίμων σε βάρος του Κ. Βελόπουλου από το ΕΣΡ για τα γνωστά «θεραπευτικά» σκευάσματα). Σε κάθε περίπτωση, η δημοσκοπική άνοδός της δεν ερμηνεύεται αποκλειστικά με βάση την κοινοβουλευτική παρουσία της, αλλά και με βάση την ικανότητά της να συνδυάζει την παραδοσιακή ακροδεξιά ατζέντα με ζητήματα κοινωνικού ενδιαφέροντος, σε μια περίοδο που η αποτυχία της κυβέρνησης στην αντιμετώπιση της ακρίβειας αποδεικνύεται βασικός παράγοντας φθοράς.

5. Η υποχώρηση Σπαρτιατών και Νίκης πρέπει να ερμηνευτεί, μεταξύ άλλων, και στο πλαίσιο των εσωκομματικών διεργασιών στη ΝΔ, ιδίως της επανενεργοποίησης της σαμαρικής πτέρυγας του κόμματος. Οι αντιδράσεις της τελευταίας, σε υψηλούς τόνους, απέναντι σε κυβερνητικές πρωτοβουλίες με «κεντρώο» πρόσημο, είναι πιθανό να δημιουργούν προσδοκίες που η μέχρι σήμερα πολιτική παρουσία των δύο κομμάτων δεν μπορεί να καλύψει.

6. Παρά την διαφαινόμενη καθήλωση των δύο από τα τρία κοινοβουλευτικά κόμματα της Ακροδεξιάς, η ισχύς τους παράγει αποτελέσματα τόσο στ’ αριστερά, όσο και στα δεξιά τους. Ιδίως στην πρώτη περίπτωση, εκτός από την ανασυγκρότηση της δεξιάς πτέρυγας της ΝΔ, χρειάζεται να τονιστεί η πολιτική Κασσελάκη («πατριωτική Αριστερά», υπερψήφιση αμυντικών δαπανών του προϋπολογισμού, στάση στη συζήτηση περί ψήφου ομογενών, «ατζέντα Ισλαμαμπάντ»). Αυτή η προσπάθεια να διεκδικηθούν συντηρητικά ακροατήρια συγχρονίζεται με τάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο (αριστερός εθνικισμός, κίνηση Βάγκενκνεχτ στη Γερμανία).

7. Ερώτημα για τη δυναμική του χώρου είναι η στάση του έγκλειστου Κασιδιάρη μπροστά στις ευρωεκλογές, οι επιλογές παραγόντων που περιθωριοποιήθηκαν τους τελευταίους μήνες (Μπογδάνος, Λατινοπούλου, Κρανιδιώτης, Νικολόπουλος) και η εμβέλεια μικρότερων παικτών (βλ. επανενεργοποίηση του ΛΑΟΣ υπό τον περιφερειακό σύμβουλο Αττικής Φίλιππο Καμπούρη, κινήσεις και εξαγγελία συγκρότησης ευρωψηφοδελτίου από τον πρώην βουλευτή Κ. Αϊβαλιώτη).