Πώς καθιερώθηκε η γιορτή των Τριών Ιεραρχών

Η Εκκλησία μας θέσπισε και γιορτάζει τη μνήμη των αγίων συνήθως τη μέρα της επετείου του θανάτου τους. Στις 30 Ιανουαρίου όμως δεν πρόκειται για μνήμη, αλλά για κοινή γιορτή των Τριών Ιεραρχών: Βασιλείου του Μεγάλου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου.

Αφορμή για την καθιέρωση της κοινής γιορτής των τριών «μεγίστων φωστήρων της τρισηλίου θεότητος» υπήρξε μια διαμάχη για το ποιος από τους τρεις επιφανείς Ιεράρχες υπήρξε ο επικρατέστερος.

Η διαμάχη αυτή δημιουργήθηκε μεταξύ «των ελλογίμων (αξιότιμων, μορφωμένων) και ενάρετων ανδρών», στην Κωνσταντινούπολη, την εποχή της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού (1081-1118). Άλλοι θεωρούσαν τον Ιερό Χρυσόστομο ως σπουδαιότερο από τους δύο άλλους, άλλοι το Μέγα Βασίλειο και άλλοι τον Άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο. Έτσι δημιουργήθηκαν τρεις παρατάξεις: των Ιωαννιτών, των Βασιλεϊτών και των Γρηγοριτών, που καθεμιά αντιστρατευότανε τις δύο άλλες.

Στη διαμάχη αυτή έδωσε τέλος ο Μητροπολίτης Ευχαΐτων Ιωάννης ο Μαυρόπους, που ανέλαβε να συμφιλιώσει τις αντιμαχόμενες παρατάξεις. Πρότεινε λοιπόν, κατά προτροπή των Τριών Ιεραρχών που τους είδε σε οπτασία (όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στη διήγησή του ο ιερός Συναξαριστής) να συσταθεί κοινή γιορτή και για τους τρεις. Ο ίδιος συνέθεσε τμήμα της Ακολουθίας για τους Τρεις Αγίους της Εκκλησίας. Στην Ακολουθία ο Μαυρόπους υμνεί τη σημασία του έργου και την ποιότητα της δράσης τους και τονίζει τη σχέση της Τριανδρίας με τον Τρισυπόστατο Θεό για την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Η πρόταση αυτή όχι μόνο ικανοποίησε τις τρεις αντιμαχόμενες παρατάξεις, αλλά βρήκε και πλατιά απήχηση στο κοινό αίσθημα του λαού. Από την εποχή της Τουρκοκρατίας, ίσως και παλαιότερα, υπήρχε το έθιμο: η γιορτή των Τριών Ιεραρχών να θεωρείται και σαν γιορτή της Παιδείας. Σύμφωνα λοιπόν μ’ αυτό το παλιό έθιμο η Σύγκλητος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου των Αθηνών αποφάσισε το 1841, η γιορτή των Τριών Ιεραρχών της Εκκλησία και Οικουμενικών διδασκάλων, να θεωρείται και σαν γιορτή των Ελληνικών Γραμμάτων, πράγμα που αργότερα αναγνώρισε με σχετική νομοθεσία και η Πολιτεία.

α) Ο Μέγας Βασίλειος γεννήθηκε το 330. Καταγόταν από τα μέρη του Πόντου. *Η οικογένεια του ήταν αρχοντική και πολύ πιστή στο Θεό. Οι γονείς του φρόντισαν να αποκτήσει σπουδαία μόρφωση. Σπούδασε όλες τις επιστήμες της εποχής του: νομική, αριθμητική, φιλοσοφία, ιατρική, γεωμετρία, ρητορική και μουσική.

Όταν μεγάλωσε έγινε ιερέας κι έπειτα επίσκοπος στην Καισαρεία. Μοίρασε την πλούσια περιουσία του στους φτωχούς και για να ανακουφίσει τους πονεμένους, έχτισε μια πολιτεία με ορφανοτροφείο, νοσοκομείο, γηροκομείο, λεπροκομείο, ναό, η οποία ονομάστηκε Βασιλειάδα. Ήταν γενναίος. Δεν φοβήθηκε ούτε τον αυτοκράτορα που τον απειλούσε ότι θα τον βασανίσει ή θα τον σκοτώσει αν δεν αρνηθεί την ορθόδοξη πίστη του. Η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Είναι προγενέστερη από του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Κρίνεται μεγαλοπρεπής, αλλά είναι ιδιαίτερα μακροσκελής. Τελείται δέκα φορές το χρόνο, δηλαδή του Αγίου Βασιλείου, την παραμονή των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων, τις πέντε πρώτες Κυριακές των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τη Μεγάλη Πέμπτη και το Μεγάλο Σάββατο.

Ο Μέγας Βασίλειος είναι ένας από τους σημαντικότερους δογματικούς θεολόγους του Ορθοδόξου Χριστιανισμού με σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη του Τριαδικού δόγματος. Ο Μέγας Βασίλειος διακήρυξε την ενότητα της Αγίας Τριάδας ως μιας ουσίας και προχώρησε στον προσδιορισμό του υποστατικού διαχωρισμού των Προσώπων της. Κάθε υπόσταση διακρίνεται από ορισμένους τρόπους ύπαρξης και μεμονωμένα χαρακτηριστικά (ιδιώματα): ο Πατέρας είναι αγέννητος, ο Υιός γεννηθείς αχρόνως και το Άγιο Πνεύμα εκπορευτό διά του Πατρός. Στο έργο του τόνισε επίσης τη σημασία της διάκρισης μεταξύ ουσίας και ενεργειών του Θεού. Ο Θεός καθίσταται αντιληπτός στον κόσμο διά των ενεργειών του. Το ότι ο κόσμος διατηρείται στο “είναι” οφείλεται στη δημιουργική, συνεκτική και ζωοποιό ενέργεια του Θεού.
Κεφαλαιώδης ήταν και η συμβολή του στην αξιολόγηση της θύραθεν παιδείας μέσα στη χριστιανική Εκκλησία. Μελετητής ο ίδιος και γνώστης της ελληνικής φιλοσοφίας, τη χρησιμοποιεί ως όργανο επεξεργασίας και διατύπωσης των θεολογικών του αντιλήψεων.

Η φιλοσοφία, κατά το Βασίλειο, πρέπει να μελετάται υπό το νέο χριστιανικό πρίσμα. Δεν απορρίπτει τη μελέτη των κλασσικών γραμμάτων, αντίθετα προτρέπει στη χρήση τους ως ένδυμα της χριστιανικής θρησκευτικής διδασκαλίας.

Στον τομέα του μοναχισμού ανέλαβε δράση, θέτοντάς τον υπό τον έλεγχο της εκκλησιαστικής ηγεσίας και εισήγαγε την ομολογία της αφιέρωσης στο Θεό και της ένταξης στην αδελφότητα, η οποία προέβλεπε αγαμία, υπακοή και ακτημοσύνη]. Επίσης, έθεσε την πνευματικότητα του μοναχισμού στη σταθερή βάση της Αγίας Γραφής και τοποθέτησε τους μοναχούς στη γραμμή του κοινού βίου και της οργανωμένης δράσης.

Στις ημέρες του υπήρξε μια σοβαρή αίρεση, ο Αρειανισμός και ο Άγιος αγωνίστηκε για την ενότητα της εκκλησίας, για αυτό έγραψε και σπουδαία θρησκευτικά συγγράμματα, όπως το ¨Περί Αγίου Πνεύματος¨ και εργαζόταν σκληρά, προς την επίλυση των διαφορών, δείχνοντας μόνο τον δρόμο της αγάπης.

Πλούσιο είναι και το νομικό του έργο το οποίο βρίσκουμε συγκεντρωμένο κυρίως στις επιστολές του προς τον Αμφιλόχιο Ικονίου, βασικό βοήθημα του εκκλησιαστικού δικαίου. Το ίδιο ισχύει και για ένα άλλο νομικό του έργο, τους λεγόμενους «μοναχικούς κανόνες» διατάξεις που αφορούν την οργάνωση των μονών και τη διαβίωση των μοναχών. Ιδιαίτερα αισθητή είναι η επίδραση του Μ. Βασιλείου στο Οικογεειακό Δίκαιο, όπου πρώτος έθεσε με κατηγορηματικότητα το όριο των τριών επιτρεπόμενων γάμων, που απετέλεσε μέχρι το 1982 πολιτειακό δίκαιο και εξακολουθεί ακόμη να ισχύει επί του θρησκευτικού γάμου. Ο Μέγας Βασίλειος λέει: «Όπως οι μέλισσες διαλέγουν από τα άνθη, έτσι κι εσείς να διαλέγετε απ’ αυτά που διαβάζετε. Απ’ ότι σας λένε ή διαβάζετε, θα κρατάτε δικό σας ό,τι είναι χρήσιμο και ωφέλιμο. Σαν τις μέλισσες δηλαδή, θα ρουφάτε το μέλι, όπου υπάρχει και θα αποφεύγετε τις βλαβερές ουσίες. Κι όπως από την τριανταφυλλιά κόβουμε το τριαντάφυλλο, *παραμερίζοντας τα αγκάθια, έτσι κι εδώ θα κρατάμε το χρήσιμο και θα πετάμε το βλαβερό.»
Έφυγε απ’ αυτή τη γη σε ηλικία μόλις 49 ετών.

β) Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος γεννήθηκε το 329 στην Αριανζό της Καππαδοκίας. Ο πατέρας του ήταν ιερέας. Από νωρίς, από τα χρόνια του γυμνασίου ακόμα, συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Μέγα Βασίλειο. Ο Γρηγόριος έγινε Πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη και υπερασπίστηκε την ορθοδοξία με τους λόγους του σε χρόνια δύσκολα. Ήταν ψυχή ευαίσθητη, με ποιητικό ταλέντο. Έγραψε 407 ποιήματα που διακρίνονται για τη χάρη τους. Πέθανε σε ηλικία 90 χρονών, απλός και ταπεινός στην Αριανζό. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος μας λέει: «Πιο πολύ πρέπει να θυμάσαι το Θεό, παρά να αναπνέεις».Χωρίς την αναπνοή δεν μπορούμε να ζήσουμε. Πολύ περισσότερο δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς προσευχή. Τα έργα του Γρηγορίου Θεολόγου διαχωρίζονται σε τρεις ομάδες: 45 ομιλίες (λόγοι), περίπου 240 επιστολές και μια ανθολογία ποιημάτων, δηλαδή επεκτείνονται στο χώρο της ομιλητικής, της επιστολογραφίας και της ποίησης. Πολύ σημαντικοί είναι οι Περί της θεολογίας λόγοι πέντε, οι οποίοι ονομάστηκαν έτσι από τον ίδιο και είναι η αιτία που έμεινε γνωστός ο συγγραφέας τους ως Θεολόγος.

Οι λόγοι Εις την εκκλησιαστικήν διοίκησιν και ευταξίαν, που εκφωνήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη (379-381), υπερασπίζονται την ορθόδοξη διδασκαλία περί της Αγίας Τριάδας από τους αρειανούς και τους διαδόχους του Μακεδονίου. Στον Απολογητικόν της εις τον Πόντον φυγής ο συγγραφέας μιλά για τις δυσκολίες της ποιμενικής θητείας.

Το μεγαλύτερο μέρος των επιστολών του Γρηγορίου ανήκει στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Από λογοτεχνική άποψη οι επιστολές αυτές είναι τα καλύτερα έργα του. Για την ιστορία της δογματικής μπορούν να σημειωθούν δύο επιστολές προς τον Κληδώνιο (101, 102) και προς τον πατριάρχη Νεκτάριο (202, 243), που γράφτηκαν κατά της διδασκαλίας του Απολλιναρίου και των μακεδονιανών.

Τα περισσότερα ποιήματα του Γρηγορίου επίσης χρονολογούνται προς το τέλος του βίου του. Από τα ποιητικά έργα του ξεχωριστή θέση κατέχει ένα αυτοβιογραφικό ποίημα με τίτλο Περί τον εαυτόν βίον, που είναι και η βασική πηγή για τους βιογράφους του. Τα γραπτά του Ναζιανζηνού, αντίθετα με τα έργα του Βασιλείου, είναι γεμάτα αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες και λυρισμούς, ώστε μερικές φορές να χρησιμοποιούνται και ως γνώρισμα των ψυχολογικών διαθέσεών του. Το ποιητικό ύφος του Γρηγορίου Θεολόγου αποτελεί μάλλον εξαίρεση από τις ψυχοσυνθέσεις ή κατά τη δύναμη του λόγου και τη μόρφωση. Είναι ένα μείγμα ζωηρότητας της κλασικής ελληνικής παιδείας και της μελαγχολίας της Ανατολής.

γ) Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος καταγόταν από την Αντιόχεια της Συρίας. Γεννήθηκε το 345 από αρχοντική οικογένεια. Ο πατέρας του πέθανε νωρίς κι έτσι η μητέρα του, η Ανθούσα, μεγάλωσε το γιο της με πολλή φροντίδα. Όπου κι αν σπούδαζε ο Ιωάννης ξεχώριζε για τη σοφία του. Μιλούσε τόσο συναρπαστικά, ώστε τον ονόμασαν «Χρυσόστομο». Μεγαλώνοντας μοίρασε κι αυτός την περιουσία του στους φτωχούς. Έγινε ιερέας στην Αντιόχεια και στη συνέχεια πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη όπου καθημερινά φρόντιζε να τρέφονται 7.000 ορφανά και χήρες. *Ήλεγξε τις αδικίες των πλουσίων και του αυτοκράτορα. Γι’ αυτό εξορίστηκε και πέθανε σαν μάρτυρας στην εξορία. Η Θεία Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου στηρίχθηκε στην αποστολική Θεία Λειτουργία, που αποδίδεται στον Ιάκωβο τον αδελφόθεο• αποτελεί μια συνοπτικότερη απόδοση της Θείας Λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου.

Τελείται κατά κανόνα όλο το χρόνο με εξαίρεση τις ημέρες, που έχουν οριστεί να τελούνται οι άλλες Θείες Λειτουργίες. H παιδαγωγική του άποψη περιλαμβάνεται στο παιδαγωγικό έργο «Περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας ανατρέφει τα τέκνα». Αυτό το έργο χαρακτηρίζεται από πολλούς «ως η πρώτη συστηματική και πληρέστερη έκθεση για τη χριστιανική διαπαιδαγώγηση των νέων». Περιλαμβάνονται αρχές για την αγωγή των νέων και οδηγίες για τις ενδεδειγμένες μεθόδους διδασκαλίας. Και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος μας λέει: *«Ένα παιδί με πίστη στην καρδιά, μπορεί ν’ αλλάξει όλο το σπίτι του, όλη την τάξη του, όλη τη συντροφιά του. Μπορεί να τ’ αλλάξει όλα!»

Σύμφωνα με το στοιχείο που παραθέτει ο μαθητής του Χρυσοστόμου Θεοδώρητος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος καθιέρωσε στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως έναν ειδικό τύπο ψαλμωδίας, που τηρήθηκε σ’ αυτή και μετά τον θάνατό του. Επίσης είναι γνωστό ότι το Κοντάκιο, ο τύπος που γνωρίζουμε ως ψαλμωδία στη Θεία Λειτουργία, έχει πρόδρομο του, τον Χρυσόστομο. Αρχικά ήταν κείμενο που απαγγελόταν εμμελώς και εν συνεχεία καθιερώθηκε με τον τύπο που σήμερα γνωρίζουμε.Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είναι επίσης πολύ γνωστός για τις προσευχές τις οποίες συνέταξε. Σήμερα, εκτός της Θείας Λειτουργίας, διασώζονται πολλές προσευχές που χρησιμοποιούνται από την Ορθόδοξη εκκλησία σε πολλά τυπικά λατρευτικά γεγονότα, όπως στον όρθρο, την αναστάσιμη Θεία Λειτουργία, διάφορους παρακλητικούς κανόνες κ.α.

Ἀπολυτίκιον

*Τούς τρεῖς μεγίστους φωστῆρες τῆς τρισηλίου Θεότητος, τούς τήν οἰκουμένην ἀκτῖσι δογμάτων θείων πυρσεύσαντας, τούς μελιρρύτους ποταμούς τῆς σοφίας, τούς τήν κτίσιν πᾶσαν θεογνωσίας νάμασι καταρδεύσαντας, Βασίλειον τόν Μέγαν καί τόν Θεολόγον Γρηγόριον, σύν τῶ κλεινῶ Ἰωάννη τῶ τήν γλῶτταν χρυσορρήμονι, πάντες οἱ τῶν λόγων αὐτῶν ἐρασταί συνελθόντες ὕμνοις τιμήσωμεν αὐτοί γάρ τῆ Τριάδι ὑπερ ἡμῶν ἀεί πρεσβεύουσιν.