Περί ψυχής ο λόγος…

Σύμφωνα με την “Πλατωνική θεωρία” η ψυχή προϋπάρχει της γενέσεως του σώματος και μετά μπαίνει στο σώμα.

Είναι η θεωρία, όπως λέγεται, «περί προϋπάρξεως των ψυχών». Κατ᾽ αυτήν οι ψυχές προϋπάρχουν και θεωρεί ο Πλάτων, ότι αμάρτησαν σε έναν χώρο του ουρανού, στον κόσμο των ιδεών, και για να τιμωρηθούν ο Θεός »εγκλωβίζει» αυτές τις ψυχές σε ένα σώμα ζώου η ανθρώπου, ακόμα και σε φυτό μπορεί να είναι. Έτσι, όταν συλλαμβάνεται στην μήτρα ένας άνθρωπος, παίρνει ο Θεός δήθεν μία ψυχή από όλες αυτές τις ψυχές που λέει ο Πλάτων ότι υπάρχουν στον ουρανό, την βάζει σε ένα έμβρυο και γίνεται ένας άνθρωπος. Είναι κάτι σαν τιμωρία δηλ. Γι᾽ αυτό, θεωρεί και το σώμα ότι είναι η φυλακή της ψυχής. Μετά τον θάνατο του ανθρώπου, η ψυχή πηγαίνει σε άλλον άνθρωπο η ζώο, ανάλογα του πως έζησε ο άνθρωπος. Και αυτό διαρκεί έως ότου “εξιλεωθεί” η ψυχή με αυτές τις συνεχείς μετενσαρκώσεις και να αποδεσμευθεί – ελευθερωθεί από το σώμα κάποτε, όταν θα έχει πληρώσει το τίμημα της αμαρτίας που έκανε στον κόσμο των ιδεών.

Όμως, όλα αυτά, δεν ισχύουν, γιατί ψυχή και σώμα ταυτόχρονα κτίζονται από τον Θεό, την ίδια στιγμή, αρχίζουν να συνυπάρχουν, ώστε, όπως λέγει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, ο άνθρωπος να μην υπάρχει πριν από τον εαυτό του, να μη προϋπάρχει του εαυτού του. Και, ο ίδιος Άγιος, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, απαντώντας στο ερώτημα «τι είναι ψυχή», λέγει: « Ψυχή εστί ουσία γεννητή, ουσία ζώσα, νοερά, σώματι οργανικώ και αισθητικώ και δύναμιν ζωτικήν και των αισθητών αντιληπτικήν δι᾽ εαυτής ενιούσα έως αν η δεκτική τούτων συνέστηκεν φύσις». Δηλ., η ψυχή είναι ουσία και δεν είναι κάτι το οποίο απλώς νοείται, παρ᾽ ο,τι λέγεται νοερά, επειδή είναι ως προς εμάς άϋλη, αλλά είναι ουσία γεννητή, κτιστή. Όχι άκτιστη, διότι τότε θα ήταν θεότητα, και θα είχαμε πανθεϊσμό. Και είναι ουσία ζώσα, δηλ. ουσία η οποία έχει και δίδει ζωή.

Τώρα, άλλο πράγμα είναι η ψυχή των ζώων. Στα ζώα, η ψυχή τους είναι μόνο ζωή και άλλο πράγμα είναι η ψυχή του ανθρώπου, η οποία είναι νοερά, είναι λογική, είναι ιδιαιτέρως κατασκευασμένη και ταυτοχρόνως, δίδει και την ζωή στο σώμα. Και, όπως λέγει εκεί στην Παλαιά Διαθήκη, ο Θεός έκανε τον άνθρωπον «εις ψυχήν ζώσαν», με ψυχή δηλ. η οποία θα έδινε την ζωή στο ανθρώπινο σώμα, που είναι η ψυχή η κινητήριος δύναμις του σώματος και των λειτουργιών του. Είναι βέβαια η ψυχή του ανθρώπου νοερά, και αυτό σημαίνει ότι δεν είναι υλική, ότι δεν έχει καμία σχέση με την ύλη. Δεν έγινε η ψυχή από προϋπάρχουσα ύλη. Δεν συνδέεται καθόλου με την ύλη, ούτε είναι κάποια άλλη μορφή ύλης , όπως λένε κάποιοι υλιστές. Και, προφανώς, η ψυχή δεν έχει βάρος.

Όλοι οι Άγιοι Πατέρες συμφωνούν ότι η ψυχή και το σώμα δημιουργούνται ταυτόχρονα. Σύμφωνα, μάλιστα, με τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησιάς μας, το έμβρυο εμψυχούται και συνιστά αυτοτελή ψυχοσωματική οντότητα «ἅμα τῇ συλλήψει» ή «ἐξ ἄκρας συλλήψεως» (από την πρωταρχική στιγμή της συλλήψεως ή γονιμοποιήσεως, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής). Δεν νοείται δηλ., έστω κι απειροελάχιστο χρονικό διάστημα, σώμα άνευ ψυχής, ούτε ψυχή άνευ σώματος. Λέγει χαρακτηριστικά ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: «Ἅμα ταυτόχρονα δὲ τὸ σῶμα καὶ ἡ ψυχὴ πέπλασται‧ οὐ τὸ μὲν πρῶτον, τὸ δὲ ὕστερον». Ο δε Άγιος Αναστάσιος ο Σιναΐτης προσθέτει: «Οὔτε γὰρ σῶμα πρὸ τῆς ψυχῆς ὑφίστατο, οὔτε ψυχὴ πρὸ τοῦ σώματος». Και συμπληρώνει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης: «Λείπεται οὖν μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ψυχῆς τε καὶ σώματος ἀρχὴν τῆς συστάσεως οἴεσθαι». Συνάγουμε λοιπόν το συμπέρασμα ότι μία και η ίδια είναι η (χρονική) αρχή της συστάσεως της ψυχής και του σώματος.

Η ξεκάθαρη αυτή ανθρωπολογική διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας θεμελιώνεται σαφώς πάνω στο Χριστολογικό δόγμα. Εφ’ όσον ο Θεάνθρωπος Ιησούς Χριστός ομολογείται «τέλειος Θεός καί τέλειος ἄνθρωπος ἐκ ψυχῆς λογικῆς καί σώματος» και μάλιστα «ἐξ ἄκρας συλλήψεως», άρα και ο «κατ’ εἰκόναν» Του δημιουργηθείς άνθρωπος, είναι τέλειος άνθρωπος, με ψυχή και σώμα, ήδη από τη σύλληψή του.

Αυτή η αλήθεια αποτυπώνεται πολύ παραστατικά και στους «Χαιρετισμούς» της Υπεραγίας Θεοτόκου: «… Καὶ σύν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ σωματούμενόν Σε θεωρῶν, Κύριε…» («Λόγοι» του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, Στάση Α΄ των «Χαιρετισμών», δηλ. αμέσως, ταυτόχρονα με τη φωνή του Αρχαγγέλου προς τη Θεοτόκο και την αποδοχή εκ μέρους Της του θελήματος του Θεού, θεωρεί ο Αρχάγγελος τον Δεσπότη Χριστό με σώμα και, βέβαια, ψυχή).

Το ίδιο βλέπουμε και κατά τη συνάντηση της εγκύου Θεοτόκου με την εγκυμονούσα (6 μηνών) εξαδέλφη της Ελισάβετ, η οποία μόλις την είδε, δίχως να γνωρίζει την εγκυμοσύνη της Παναγίας (ήταν σε πρώιμη εγκυμοσύνη, μόλις λίγων ημερών, γιατί αμέσως μετά τον Ευαγγελισμό της, «ἐν ταῖς ἡμέραις ταῦταις», πήγε στην Ελισάβετ «μετά σπουδῆς»), ανεφώνησε και είπε: «εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξὶ καὶ εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου. Καὶ πόθεν μοι τοῦτο ἵνα ἔλθῃ ἡ μήτηρ τοῦ Κυρίου μου πρός με; Ἰδοὺ γὰρ ὡς ἐγένετο ἡ φωνὴ τοῦ ἀσπασμοῦ σου εἰς τὰ ὦτά μου, ἐσκίρτησε τὸ βρέφος ἐν ἀγαλλιάσει ἐν τῇ κοιλίᾳ μου…» (Λουκ. 1, 39–45). Μάλιστα, κάποιες φορές, και στην εικονογράφηση του θαυμαστού αυτού γεγονότος, ο Θεάνθρωπος Χριστός ως έμβρυο μέσα στη κοιλία της Υπεραγίας Θεοτόκου, ιστορείται ως τέλειο παιδί, ενώ είναι μόλις λίγων ημερών, θέλοντας να καταδείξει ότι από τη σύλληψή Του ήταν «τέλειος άνθρωπος».

«…οὔτε σώματος χωρίς ἡ ψυχή, οὔτε ψυχῆς σῶμά ποτε νοηθήσεται… Ἡ ψυχή τὸ εἶναι την ύπαρξη) λαμβάνουσα κατὰ τὴν σύλληψιν ἅμα συγχρόνως) τῷ σώματι πρὸς ἑνὸς ἀνθρώπου συμπλήρωσιν ολοκλήρωση) ἄγεται…» (Άγίου Μαξίμου του Ομολογητού, «Θεωρία σύντομως πρὸς τοὺς λέγοντας προϋπάρχειν ἢ μεθυπάρχειν τῶν σωμάτων τὰς ψυχάς», P.G. 91, 1324).

Χαρακτηριστικά ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής μιλώντας για την πρόσληψη της ανθρώπινης φύσεως από τον Θεάνθρωπο Χριστό, αναφέρει: «… ἐξ ἄκρας συλλήψεως ἑνώσας ἑαυτῷ καθ’ ὑπόστασιν» (Ε.Π.Ε., τ. 15Α, σελ. 202). Ενώ ο Άγιος Κύριλλος συμπληρώνει: «Κατὰ ταύτην τὴν τῆς ἀσυγχύτου ἑνώσεως ἔννοιαν ὁμολογοῦμεν τὴν ἁγίαν Παρθένον Θεοτόκον, διὰ τὸ τὸν Θεὸν Λόγον σαρκωθῆναι, καὶ ἐνανθρωπῆσαι, καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς συλλήψεως ἑνῶσαι ἑαυτῷ τὸν ἐξ αὐτῆς ληφθέντα ναόν» (Αγίου Κυρίλου Πατριάρχου Αλεξανδρείας, Τὰ Εὑρισκόμενα πάντα, P.G. 77, 177).

Βιβλιογραφία:

Μητσόπουλου Νικ., Καθηγητού Δογματικής και Ηθικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Ἡ περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου ἐμβρύου ὡς ψυχοσωματικῆς ὑπάρξεως διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ χριστολογικὴ θεμελίωσις αὐτῆς, Αθήνα 1982.

Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, εκδ. Πουρναρά, Θεσ/νίκη 1976, σελ. 150.

Αγίου Αναστασίου Σιναΐτου, Ἐρωτήσεις καὶ ἀποκρίσεις, P.G. 89, 724.

Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως, P.G. 46, 125.

*Ιωάννα Κρητσωτάκη – Δρακωνάκη, θεολόγος, πιστοποιημένη εκπαιδευτικός στη «Διαπολιτισμική και Συμπεριληπτική Εκπαίδευση» από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, κάτοχος πιστοποιητικού «Διοίκησης και οργάνωσης εκπαιδευτικών μονάδων», καθώς και του «Ιnternational Diploma in Travel and Tourism» από τη Vellum International. Μεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΚΠΑ με ειδίκευση στη «Σχολική Θρησκευτική Αγωγή».