Γινώσκουσα πίστη, πιστεύουσα γνώση

Καταρχήν πρέπει να επισημάνουμε ότι δεν υπάρχει θέμα αντίθεσης ή σύγκρουσης μεταξύ τους. Πίστη και επιστήμη είναι δυο μεγάλα πνευματικά μεγέθη αλληλοσυμπληρούμενα και όχι αλληλοαποκλειόμενα. Είναι δυο εκδηλώσεις του ανθρώπινου πνεύματος που κινούνται σε διαφορετικά επίπεδα.

Έχουν αυτόνομες περιοχές ενδιαφερόντων και έρευνας,ανταποκρίνονται σε διαφορετικές αξιολογικές ροπές και ανάγκες της ενιαίας ανθρώπινης ύπαρξης. Η επιστήμη ερευνά τα μυστήρια της δημιουργίας, ασχολείται με το επιστητό, ενώ η πίστη ασχολείται με το μυστήριο του Δημιουργού, το υπεραισθητό. Είναι δύο κύκλοι εφαπτόμενοι ή και τεμνόμενοι, αλλ’ όχι ταυτιζόμενοι ή συγκρουόμενοι. Επομένως, η σχέση πίστης και επιστήμης δεν μπορεί να είναι αντιθετική ή εχθρική, αλλά διαλεκτική. Κι αυτό γιατί έχουν κοινή αφετηρία την πνευματική υπόσταση του ανθρώπου και ουσιαστικά στοχεύουν στην κατάκτηση της αλήθειας και την εξασφάλιση της ευτυχίας του. Κρίνονται όμως, μαζί ή χωριστά, από το κατά πόσον οδηγούν τον άνθρωπο στον εξανθρωπισμό του ή στον απανθρωπισμό του.

Όταν η καθεμιά περιορίζεται στο χώρο της αρμοδιότητάς της, δεν υπάρχει θέμα σύγκρουσης ή αντίθεσης. Αν παλαιότερα παρουσιάστηκαν κάποιες περιπτώσεις αντιπαράθεσης, αυτό οφείλεται σε ιδεολογικές προκαταλήψεις ορισμένων επιστημόνων, οι οποίοι υπερέβησαν τα όρια της επιστήμης και ασχολήθηκαν με υπερφυσικά ζητήματα. Άλλοι πάλι στην περίοδο του Διαφωτισμού θεοποίησαν το λογικό, ενώ άλλοι απέρριψαν εκ των προτέρων ό,τι σχετίζεται με θέματα μεταφυσικής. Πιθανόν επίσης κάποιοι χριστιανοί να αντιμετώπισαν με δυσπιστία και καχυποψία τις επιστημονικές θεωρίες και ανακαλύψεις, νομίζοντας ότι κινδυνεύει η πίστη τους.

Με όλα τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η πίστη και η επιστήμη δε συγκρούονται, γιατί:

1. Η επιστήμη ερευνά τον αισθητό, το φυσικό κόσμο, ενώ η πίστη «περιγράφει» τον υπεραισθητό, τον υπερφυσικό κόσμο.

2. Η επιστήμη ερευνά το πώς έγινε ο κόσμος καθώς και τους φυσικούς νόμους που ρυθμίζουν τη λειτουργία του, ενώ η πίστη ασχολείται με το ποιος και γιατί δημιούργησε τον κόσμο. Εφόσον απαντούν σε διαφορετικά ερωτήματα, επόμενο είναι ότι δε δικαιολογείται αντίθεση ή σύγκρουση, αλλά μάλλον συνεργασία.

3. Η επιστήμη χρησιμοποιεί αποκλειστικά τους νόμους της λογικής, την παρατήρηση και το πείραμα. Στη ζωή και τις αναζητήσεις της πίστης συμμετέχουν, μαζί με τη νόηση και τη λογική, και οι άλλες δυνάμεις του ανθρώπου: η βούληση και το συναίσθημα. Σπουδαία θέση έχουν σ’ αυτή οι εμπειρίες και τα βιώματα.

4. Η επιστήμη βοηθεί τον άνθρωπο στην υλική πρόοδο (τεχνολογικός πολιτισμός), ενώ η πίστη τον βοηθεί στην ψυχική του καλλιέργεια.

5. Ο χριστιανός δεν υποτιμά, αλλ’ ούτε και υπερτιμά την ανθρώπινη γνώση. Δεν αρνείται την επιστήμη, αλλά και δεν αρκείται μόνο σ’ αυτήν.

6.Για την κατάκτηση της γνώσης και της αλήθειας ο άνθρωπος δε διαθέτει μόνο τις αισθήσεις και το λογικό, αλλά και άμεσες πνευματικές εμπειρίες, προσωπικά βιώματα, ενόραση κ.ά. Πολλοί επιστήμονες διεθνούς κύρους υπήρξαν και πιστοί χριστιανοί.

7.Η σωστή σχέση πίστης και γνώσης εκφράζεται με την επιγραμματική θέση: «γινώσκουσα πίστη και πιστεύουσα γνώση».

8.Η συνεργασία τους είναι αναγκαία και απαραίτητη για την αληθινή πρόοδο και ευδαιμονία του ανθρώπου.

«Η Αγία Γραφή λέει:

Ερευνάτε τας γραφάς

άρα πρέπει να ερευνάμε, και το πίστευε και μη ερεύνα είναι αντιχριστιανική ρήση».Πράγματι, στο εδάφιο εκείνο, λέει αυτή τη φράση. Όμως δεν λέει μόνο αυτή. Ολόκληρο το εδάφιο είναι το εξής, μαζί με το επόμενο εδάφιο, το 39 – 40:ερευνάτε τας γραφάς, ότι υμείς δοκείτε εν αυταίς ζωήν αιώνιον έχειν· και εκείναί εισιν αι μαρτυρούσαι περί εμού· και ου θέλετε ελθείν προς με ίνα ζωήν έχητε.

Η φράση «ερευνάτε τας γραφάς», είναι μέρος μιας ευρύτερης πρότασης, όπου ο Χριστός λέει ότι καλή είναι μεν η έρευνα των Γραφών, αλλά για να βρει κάποιος ζωή, “πρέπει” να πιστέψει και να πάει στον Χριστό, ο οποίος μαρτυρείται προφητικά από τις γραφές.

Δείτε τι λέει ένα τροπάριο της Κυριακής του Θωμά:

Χαίρεις ερευνώμενος! Διό, Φιλάνθρωπε, Προς τούτο προτρέπεις τον Θωμάν.

Όχι μόνο ο Χριστός δεν είπε στον («άπιστο») Θωμά «πίστευε και μη ερεύνα», αλλά τον προέτρεψε να ελέγξει με τα ίδια του τα χέρια τις τρύπες από τα καρφιά Του.

Η ιδεολογία αυτή, της «πίστης χωρίς έρευνα», με άλλα λόγια φυσικά, ανάγεται στην αρχαιότητα. Ανιχνεύσαμε τις καταβολές της, από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Ίσως είναι και αρχαιότερη, και απλώς ο Πλάτωνας την επανέλαβε.

Φυσικά το «πίστευε και μη ερεύνα» υπήρχε σε κάθε περίοδο και σε κάθε περιοχή της ανθρώπινης ιστορίας, (με γνωστότερο τον Παπικό μεσαίωνα), ως πρακτική αυτών που δεν είχαν επιχειρήματα, για να στηρίξουν τις απόψεις τους. Οι Ιησουίτες, τάγμα μοναχών της δυτικής παπικής εκκλησίας, είχαν τη φράση αυτή, ως αρχή τους. Η έννοια δε της φράσης ερμηνεύεται ως εξής: Κλέψε, ατίμασε, εξαπάτησε, πάτησε πάνω σε πτώματα, αρκεί όλα αυτά να τα κάνεις για καλό σκοπό, οπότε δεν συμβαίνει τίποτε. Αλλά αυτός ο τρόπος σκέψης και δράσης δεν είναι σύμφωνος με την ηθική του Ευαγγελίου. Είναι τελείως ξένος προς αυτό. Είθισται η χρήση της φράσης, να αποβλέπει στο να καθησυχάζουν τη συνείδησή τους και να αποφεύγουν τον έλεγχό της.

Επιστήμονες και πιστοί τελικά συναντώνται έκθαμβοι στα βάθη του μικρόκοσμου και στην απεραντοσύνη του μακρόκοσμου, για να θαυμάσουν και να υμνήσουν τη δύναμη και τη σοφία του δημιουργού τους.

«Πίστη και Επιστήμη είναι διάφοροι, αλλά όχι αδιάφοροι μεταξύ τους… Διαφέρουν στη μέθοδο, στα μέσα, στους σκοπούς, αλλά δεν αδιαφορούν η μία για την άλλη, ούτε παραμένουν αδιάφορες για τον άνθρωπο και την ιστορία ούτε πάλι είναι άσχετες με τον Πολιτισμό μας».

(Μ. Μπέγζου, Μεταξύ απολογητικής και αποκαλυπτικής – Πίστη και Επιστήμη σε ορθόδοξη θεολογική προοπτική, «Σύναξη» τ. 17, (1986) σ. 44).

Από το σχολικό εγχειρίδιο “Χριστιανισμός και θρησκεύματα”

*Ιωάννα Κρητσωτάκη – Δρακωνάκη, θεολόγος, πιστοποιημένη εκπαιδευτικός στη «Διαπολιτισμική και Συμπεριληπτική Εκπαίδευση» από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, μεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΚΠΑ με ειδίκευση στη «Σχολική Θρησκευτική Αγωγή».