Μέγας Φώτιος, προστάτης βιβλιοπωλών και βιβλιοθηκονόμων

Πολιτικός εύστροφος, ιεράρχης δραστήριος, επιστήμων πολυμερής, συγγραφέας δόκιμος, ο Φώτιος έπαιξε σπουδαίο ρόλο στα δημόσια πράγματα επί μισό αιώνα, ανεξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες βρισκόταν.

Τέκνο αριστοκρατικής οικογένειας, συγγενής αυτοκρατόρων και μικρανηψιός του Πατριάρχη Ταράσιου, διεξήγαγε σπουδές μ’εξαίρετη επιμέλεια. Τα μορφωτικά εφόδια, η διαλεκτική ικανότητα, η διορατικότητα του άνοιξαν ευρείες οδούς δρατηριότητας.

Όταν γύρω στο 850 μ.Χ. επανιδρύθηκε το πανεπιστήμιο Κων/πόλεως έπειτα από ενέργειες του Πατριάρχου Θεόκτιστου, μ’ έδρα το άνακτορο της Μαγναύρας, το ανώτατο διδακτικό προσωπικό αποτελείτο από τον πρώην αρχιεπίσκοπο Θεσ/νίκης Λέοντα τον Μαθηματικό, Κων/ντίνο το φιλόσοφο (Κύριλλο) και το Φώτιο. Ο Φώτιος είχε μάλιστα το κύριο βάρος των φιλολογικών μαθημάτων, τα οποία συμπλήρωνε μ’ επιστημονικές συζητήσεις κατ’ οίκον. Παράλληλα τιμήθηκε με υψηλά πολιτικά αξιώματα και μάλιστα του αριγραμματέα της κυβέρνησης, του πρωτοασηκρήτου. Το 855 στάλθηκε ως έκτακτος πρεσβευτής στο χαλιφάτο για να μεσολαβήσει υπέρ των διωκόμενων εκεί Χριστιανών.

Αλλά, η σταδιοδρομία του ενεπλάκη στις συγκρούσεις των πολιτικών και εκκλησιαστικών μερίδων. Ο τότε Πατριάρχης Ιγνάτιος, υιός του αυτοκράτορα Ραγκαβέ, ενάρετος αλλά και τραχύς ιεράρχης, ηγούμενος της μερίδας των Ζηλωτών, ήταν αντίθετος σε οποιαδήποτε υποχώρηση έναντι του κοσμικού βίου, της πολιτείας και των επιστημονικών επιδόσεων. Είχε με το μέρος του τη βασιλομήτωρα Θεοδώρα. Η φιλελεύθερη μερίδα με ηγέτη το μητροπολιτή Συρακουσών Γρηγόριο Ασβεστά επέτερεπε τις ενασχολήσεις μ’ εγκόσμια έργα, επεδίωκε τη συνεργασία Εκκλησίας και Πολιτείας και ευνοούσε την καλλιέγεια των γραμμάτων. Η μερίδα αυτή κέρδισε τη συμπάθεια του νεαρού αυτοκράτορα Μιχάλη Γ’ και του νέου πρωθυπουργού Βάρδα, θείου του. Η δεύτερη μερίδα, επικρατήσασα τελικά, απομάκρυνε τον Ιγνάτιο από το θρόνο (857). Μετά από μακρές αναζητήσεις ανεβιβάσθη στο θρόνο ο Φώτιο (858), με κανονική συνοδική απόφαση, γενόμενος δεκτός απ’ όλους, από τους μεν Ζηλωτές ο υιός γονέων μαρτυρησάντων κατά την εικονομαχική έριδα, από τους δε προοδευτικούς λόγω της επιδόσεως του στα γράμματα και απ’ όλους λόγω της αποφυγής ανάμιξης στη δράση των δύο μερίδων.

Παρά ταύτα δεν άργησε να προκληθεί αντίδραση, έχοντας εστία στη φιλοπαπική μονή Στουδίου (μιλάμε για περίοδο προ του οριστικού σχίσματος Ρωμαιοκαθολικών- Ορθοδόξων το 1054) και καταλήγοντας στην επέμβαση του φιλόδοξου πάπα Νικολάου Α΄ , ο οποίος ζητούσε να επιβάλλει αξιώσεις, σχετικά με τη δικαιοδοσία του επί της Ν. Ιταλίας, της Σικελίας, του Χερσονήσου του Αίμου και των σλαβικών χωρών, οι οποίες βάδιζαν προς το Χριστιανισμό με γοργό ήδη βήμα.Η σύνοδος στην Κων/πολη το 861 με τη συμμετοχή δύο αντιπροσώπων του πάπα, επεκύρωσε εκ νέου την εκλογή του Φωτίου, αλλά ο πάπα Νικόλαος, έχοντας γνώση των αποφάσεων, κήρυξε άκυρα τα γενόμενα και δια συνόδου καθήρεσε το Φώτιο και αναγνώρισε πατριάρχη τον Ιγνάτιο.

Αυτοί οι περισπασμοί δεν εμπόδισαν το Φώτιο να εργασθεί μ’ εξαιρετική επιτυχία σ’ όλους τους τομείς της εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Φρόντισε να επιλύσει τα ζητήματα που προέκυψαν μετά την εικονομαχική έριδα και την αποκατάσταση των ιερών εικόνων, και ιδίως το θέμα της εικονγράφησης των ναών, ως προς το οποίο έδωσε ο ίδιος κατάλληλες οδηγίες. Καταπολέμησε τους Παυλικιανούς (αίρεση που υποστήριζε – μεταξύ άλλων-ότι ο Ιησούς είχε ουράνιο σώμα και ότι απλά διήλθε από το σώμα της Παναγίας και η τιμή προς τους Αγίους απομάκρυνε τους ανθρώπους από την αποκλειστική τιμή που όφειλαν στο Θεό), οι οποίοι διέβρωναν τον Χριστιανισμό στις ανατολικές επαρχίες και στη Θράκη.

Ανυπολόγιτης αξίας είναι και το ιεραποστολικό του έργο. Προς πραγματοποίηση ενός μεγαλεπήβολου σχεδίου συγκρότησε κέντρο μελέτης των θεσμών των σλαβικών λαών και φιλολογικής διαμόρφωσης της άγραφης, ακόμη, γλώσσας τους. Ιεραπόστολοι, μεταξύ των οποίων προεξήρχαν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, κήρυξαν στη Ρωσία, στη Βουλγαρία, στην Κροατία, στη Σλοβενία και στη Μοραβία, μ’ αποτέλεσμα να ιδρυθούν σε όλες αυτές τις περιοχές μικρές ή μεγάλες εκκλησίες.

Ο Βασίλειος ο Μακεδών, αφού εξόντωσε διαδοχικά το Βάρδα και Μιχαήλ Γ΄, αναζήτησε στηρίγματα του ασταθούς θρόνου του στους οπαδούς του Ιγνάτιου, οι οποίοι ήταν συμπαθείς στη Δύση. Γι’ αυτό απομάκρυνε το Φώτιο και επανέφερε τον Ιγνάτιο. Σύνοδος του 869 με περιορισμένο αριθμό επισκόπων, θεωρούμενη ως οικουμενική από τη Δύση, ενέκρινε τη μεταβολή.

Ο Φώτιος καθηρημένος στη μονή της Σκέπης δίπλα στο Βόσπορο υπέστη σκληρούς βασανισμούς, αλλά διατήρησε πάντα την αξιοπρέπεια και τη μειλιχιότητα του. Όταν το 870 συνέβη καταστρεπτικός σεισμός στην Κων/πολη πολλοί τον απέδωσαν στον άδικο διωγμό κατά του Φωτίου, αλλά εκείνος απάντησε να μην έχουν τέτοια γνώμη, τονίζοντας: «τινες γρα ημείς, ει και πεπόνθαμεν αδιήγητα, ίνα τηλικαύτην οργήν εκκαλεσώμεθα του Θεού».

Μετά από λίγα χρόνια ανεκλήθη στη θέση του ως καθηγητής του πανεπιστημίου και ως επόπτης εκπαίδευσης των βασιλόπαιδων. Στην ανάκληση αυτή συντέλεσαν και ευσυνείδητοι σύμβουλοιο του Ιγνατίου, ο οποίος θεωρούσε δικό του βάρος τη δίωξη κατά του Φωτίου, επιζητώντας τη συμφιλίωση μαζί του και λίγο πριν το θάνατό του τον υπέδειξε ως διάδοχό του.

Πράγματι ο Φώτιος ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο για δεύτερη φορά το 877. Συγκάλεσε μεγάλη σύνοδο, πέτυχε την ειρήνευση της Εκκλησίας και έθεσε τέρμα στην καταστρεπτική αντιδικία με τον παπικό θρόνο. Οι ομαλές σχέσεις μεταξύ των δύο αδελφών εκκλησιών διατηρήθηκαν αδιατάραχτες επί δύο σχεδόν αιώνες, μέχρι και το οριστικό σχίσμα το 1054.

Δυστυχώς, ο μαθητής του Φωτίου Λέων ο Σοφός επέδειξε προς το δάσκαλό του αναίτια σκληρότητα και τον απομάκρυνε πάλι από τον πατριαρχικό θρόνο, για να αναβιβάσει σ’ αυτόν το νεαρό αδελφό του Στέφανο το 886. Ο ακατόπονητος ιεράρχης Φώτιος πέθανε μετά από μια δεκαετία στη μονή των Αρμενιανών.

Η προσωπικότητά του δεν απόλαυσε αντάξιας τιμής, αν και από τον Ι΄ αι. γράφτηκε στους καταλόγους των Αγίων. Οι χρονογράφοι κακομεταχειρίστηκαν τη μνήμη του, προφανώς λόγω της επικρατήσεως των Ζηλωτών στο χώρο της Εκκλησίας, ενώ η Δύση τον καταριόταν ως αιρετικό. Και μόνο σήμερα η αξία του εκτιμάται δεόντως. Φιλόλογος, ρήτωρ, ποιητής, νομικός, φυσιογνώστης, φιλόσοφος και θεολόγος ο Φώτιος, μπορούσε άνετα ν’ ασχολείται με ποικιλία θεμάτων.Ανέθεσε σε μοναχούς καλλιγράφους να αντιγράφουν και να διαδίδουν τα αρχαία συγγράμματα και να εμπλουτίζουν τις βιβλιοθήκες.Ο ίδιος ανέλαβε το τιτάνιο έργο να διασώσει σε επιτομή τα σπουδαιότερα έργα των αρχαίων στο περίφημο και μοναδικό στην ιστορία, έργο του: «Μυριόβιβλος».Στο έργο αυτό έχουν διασωθεί τα πιο σπάνια έργα των αρχαίων. Μάλιστα βεβαιώνουν οι ειδικοί πως αν ο Φώτιος δεν μας άφηνε την «Μυριόβιβλό» του οι γνώσεις μας για τους αρχαίους συγγραφείς θα ήταν φτωχή. Αφορμή για τη σύνταξη του έργου στάθηκε η απουσία του αδελφού του Ταράσιου από την Κων΄πολη για εύλογο χρονικό διαστημα και ο οποίος ήθελε να λάβει γνώση για όσα συζητήθηκαν στην κατ’ οίκον διδασκαλία του Φωτίου εκείνη την περίοδο. Δε θα γνωρίζαμε καν την ύπαρξη κλασικών έργων, ούτε καν τους συγγραφείς τους χωρίς αυτό το έργο! Πολύ σημαντικό είναι το έργο του «Λέξεων Συναγωγή», όπου συγκέντρωσε όλες τις δύσκολες λέξεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τις οποίες ερμήνευσε ετυμολογικά και εννοιολογικά.

Άλλο σπουδαίο σύγγραμμα απηύθυνε προς το φίλο του Αμφιλόχιο Κυζίκου, εξ’ και ο τίτλος «Αμφιλόχια» κατά τη διάρκειά της καθείρξεώς του. Με κριτική δύναμη, δογματική ακρίβεια και πρωτοτυπία πραγματεύεται γύρω στα 326 ζητήμτα, ως επί το πλέιστον ερμηνευτικά.

Όταν οι Λατίνοι θεολόγοι της Γερμανίας επιτίθονταν κατά των ανατολικών ιεραποστόλων, ο Φώτιος συνέγραψε την «Περί Αγιού Πνεύματος Μυσταγωγίαν» στην οποία μ’ αξιοθαύμαστη διαλεκτική ευστροφία εκθέτει τα ορθόδοξα δογματικά επιχείρηματα χαράσοντας οριστικά την ορθόδοξη γραμμή. Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού (filioque) – όπως διατείνονται οι Δυτικοί- εισάγει δύο αρχές, διαταράσσει τις τριαδικές σχέσεις. Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος – σύμφωνα με την ορθόδοξη δογματική- δεν είναι κοινή, αλλά υποστατική ιδιότητα. H εκπόρευση ανήκει στον Πατέρα. Η αποστολή , όμως, του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο είναι κοινή ενέργεια της Αγιας Τριάδας, εκτελούμενη και υπό των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος.

Εξίσου σπουδαίς είναι και οι θεσεις του Φώτιου ως προς την εκκλησιαστική οργάνωση. Ήταν ενάντια στην πλήρη συγκέντρωση της αρχής σ’ ένα προσωπο και την ομοιομορφία στη διοίκηση και στη λατρεία, ακολουθώντας την ανέκαθεν ισχύουσα στην Ανατολή τάξη της αυτοκεφάλου διοικησεως των εκκλησιών. Η ποικιλία δεν εμποδίζει την ενέργεια της θείας χάριτος, επισημαίνοντας «ετερότης και παραλλαγή την ενοειδή χάριν του Πνεύματος ου διεκώλυσεν». Όσα καθορίστηκαν από οικουμενικές συνόδους πρέπει να τηρούνται απ’ όλους, όσα αποφασίστηκαν από τοπικές συνόδους ή ορίστηκαν ατομικα από κάποιους πατέρες δεν είναι για όλους υποχρεωτικά. Για τούτο όσες εκκλησίες σε σλαβικές χώρες ιδρύθηκαν με τις ενέργειες του Φωτίου έμειναν ανεξάρτητες και αφέθηκαν να χρησιμοποιούν τη δική τους γλώσσα.

Την ίδια φιλελεύθερη διάθεση δείχνει ο Φώτιος και όταν καθορίζει τα καθήκοντα των πολιτικών αρχόντων:

« Άρχε των υπηκόων μη πεποιθώς τυραννίδι,αλλά τη των αρχομένων ευνοια. Εύνοια γαρ μείζον αρχής βάθρον και ασφαλέστερον ή φόβος»

«Όταν τις άρχη εαυτού, τότε νομιζέτω και των υπηκόων άρχειν αληθώς»

« Α μεν ευ πάθοις, αεί μέμνησο. Ων δ’ αν ευ ποιήσαις,  θάττον επιλανθάνου».

ΠΗΓΗ : ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑ- ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ, ΤΟΜΟΣ Α΄, ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Κ. ΧΡΗΣΤΟΥ

*Ιωάννα Κρητσωτάκη – Δρακωνάκη, θεολόγος, πιστοποιημένη εκπαιδευτικός στη «Διαπολιτισμική και Συμπεριληπτική Εκπαίδευση» από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, κάτοχος πιστοποιητικού «Διοίκησης και οργάνωσης εκπαιδευτικών μονάδων», καθώς και του «Ιnternational Diploma in Travel and Tourism» από τη Vellum International. Μεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΚΠΑ με ειδίκευση στη «Σχολική Θρησκευτική Αγωγή».