Δωρεάν χρήμα: Οι Φινλανδοί δοκιμάζουν ένα επαναστατικό σύστημα κοινωνικής πολιτικής

Μοιράστε όσο γίνεται περισσότερα χρήματα με την ελπίδα ενός καλύτερου αύριο: Τέτοιου είδους περίεργες πρακτικές εξαπλώνονται μεταξύ των ευρωπαϊκών συστημάτων κοινωνικής πολιτικής. Οι Φινλανδοί όμως αποφάσισαν να πάνε ακόμη παραπέρα και να δώσουν σε όλους τους πολίτες τους δωρεάν χρήματα. Μολονότι αυτό μπορεί με την πρώτη ματιά να φαίνεται ουτοπικό, μπορεί να αποδώσει.

Ένα δείγμα δύο χιλιάδων τυχαία επιλεγμένων ανέργων Φινλανδών μετέχουν σε ένα κοινωνικό πείραμα. Κάθε μήνα λαμβάνουν ένα επίδομα 560 ευρώ από το κράτος -χωρίς όρους και προϋποθέσεις. Υπάρχει όμως ένα αντάλλαγμα: το επίδομα αυτό αντικαθιστά όλα τα άλλα. Έτσι, οι Φινλανδοί δοκιμάζουν στην πράξη την έννοια του Καθολικού Ενιαίου Εισοδήματος (Universal Basic Income – UBI).

Μολονότι η ιδέα αυτή δεν είναι καινούργια, εκτός από περιορισμένα τοπικά πειράματα, το καθολικό ενιαίο εισόδημα παραμένει μια σε μεγάλο βαθμό θεωρητική έννοια, που βρίσκει υποστηρικτές και από τις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος. Η αριστερά το βλέπει ως ένα εργαλείο για μια πιο δίκαιη αναδιανομή των εισοδημάτων για την αντιμετώπιση του προβλήματος της φτώχειας και της οικονομική ανισότητας. Οι νομοθέτες το βλέπουν ως μια απλούστερη και φθηνότερη εναλλακτική ενός συστήματος κοινωνικής πολιτικής που δεν ενδιαφέρεται για την ιδιωτικότητα των πολιτών.

Μια επιλογή ανάμεσα σε άκρα

Στην καθαρή του μορφή όμως το UBI έχει ένα σημαντικό πρόβλημα. Σηματοδοτεί μια επιλογή ανάμεσα σε δύο άκρα. Αν το επίδομα για κάθε πολίτη είναι σημαντικό (για παράδειγμα, ένας κατώτατος μισθός), θα ήταν αναγκαίο να αυξηθεί σημαντικά ο κρατικός προϋπολογισμός (και αυτό θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα είτε την αύξηση των φόρων, είτε ένα μεγαλύτερο έλλειμμα) προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα τέτοιο σύστημα. Αν όμως το καθολικό αυτό επίδομα είναι υπερβολικά χαμηλό (στο επίπεδο που θα επιτρέπει τη μόλις και μετά βίας επιβίωση των πολιτών), τότε οι πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού θα βυθίζονταν στην φτώχεια. Συνεπώς, το σύστημα αυτό είναι είτε υπερβολικά φειδωλό, είτε απλώς υπερβολικά ακριβό.

Το παραδοσιακό όμως κοινωνικό μοντέλο, προσεγγίζει το ζήτημα μιας τέτοιας υποστήριξης με δύο τρόπους: (1) Τα υπό όρους επιδόματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν τις αιτίες της φτώχειας. Αυτά περιλαμβάνουν κυρίως τις συντάξεις, τα οικογενειακά επιδόματα και τα επιδόματα αναπηρίας. (2) Τα ωφελήματα που συνδέονται με το εισόδημα που αντιμετωπίζουν αμεσότερα τον κίνδυνο της φτώχειας, αλλά δεν μειώνουν το κίνητρο για εργασία. Εδώ εντάσσονται οι φόροι, οι φοροαπαλλαγές ή η σταδιακά μειούμενη στήριξη ανεργίας.

Το παραδοσιακό μοντέλο συνδυάζει και τις δύο αυτές προσεγγίσεις για να εξισορροπήσει το κόστος και την αποτελεσματικότητα. Με άλλα λόγια, με τα κατάλληλα εργαλεία, στηρίζουν αυτούς που το χρειάζονται. Γι’ αυτό τον λόγο είναι περίπλοκο.

Ένα πραγματιστικό πείραμα

Μόνο τρεις ομάδες ανθρώπων υποστηρίζουν την αντικατάστασή του με τη μορφή του UBI: η Αριστερά, που δεν έχει πρόβλημα με τη μαζική αύξηση των δημόσιων δαπανών, όσοι δεν παραπονιούνται για τη δραστική μείωση του συστήματος κοινωνικής πολιτικής, και τέλος όσοι δεν ξέρουν αριθμητική.

Και εδώ επιστρέφουμε στο φινλανδικό πείραμα. Οι Φινλανδοί αντιμετωπίζουν το ζήτημα πραγματιστικά και δεν δοκιμάζουν το UBI στην καθαρή μορφή του, αλλά μόνο στη μορφή που πραγματικά έχει νόημα. Το UBI δεν αντικαθιστά ολόκληρο το σύστημα κοινωνικής πολιτικής, αλλά μόνο την στήριξη ανεργίας. Η λογική του πειράματος είναι η ακόλουθη: αν ένας εργαζόμενος αισθάνεται ασφάλεια σε όλες τις περιστάσεις, θα είναι περισσότερο πρόθυμος να βρει μια λιγότερο καλά αμειβόμενη θέση εργασίας, ή τουλάχιστον μια θέση μερικής απασχόλησης, η οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα αναπλήρωνε την απώλεια των κοινωνικών ωφελημάτων.

Μια επανάσταση για πλούσια τοπία

Το βασικό ερώτημα πάντως είναι το εξής: Μπορεί όντως η διανομή χρημάτων να κινητοποιήσει τους ανθρώπους να βρουν δουλειά; Δεν φαίνεται κάτι τέτοιο. Αυτό όμως εξαρτάται από το επίπεδο του βασικού εισοδήματος. Αν αυτό είναι υψηλό, οι άνθρωποι μπορεί να χάσουν το κίνητρο να ψάξουν για δουλειά. Παρ’ όλα αυτά, η οικονομική πτυχή του φινλανδικού πειράματος δεν είναι προβληματική. Τα 560 ευρώ είναι λίγο μόνο περισσότερα από το παραδοσιακό επίδομα ανεργίας που αντικαθιστούν. Και ας μη ξεχνάμε ότι ο διάμεσος μισθός στη χώρα είναι σχεδόν 3.000 ευρώ. Το φινλανδικό επίδομα των 560 ευρώ δεν είναι συνεπώς πολύ ψηλότερο απ’ ό,τι το επίδομα που δίνει η Σλοβακία στους πολίτες της που έχουν ανάγκη.

Η επιτυχία αυτής της ιδέας θα εξαρτηθεί επίσης και από τη χώρα εφαρμογής. Σε μια αναπτυσσόμενη, προσανατολισμένη προς τη βιομηχανία χώρα, μπορεί να υπάρξουν προβλήματα. Σε μια οικονομία που βασίζεται στην καινοτομία, όπου η βελτίωση της εργασίας είναι κομβική, αυτή η προσέγγιση μπορεί και να δουλέψει. Διάφορες μελέτες καταδεικνύουν ότι η ασφάλεια του βασικού εισοδήματος θα επιτρέψει στους ανθρώπους να χρησιμοποιήσουν τα ταλέντα και τις δεξιότητές τους πιο αποτελεσματικά. Θα τους επιτρέψει να ψάξουν την κατάλληλη θέση εργασίας, εκεί όπου θα είναι ευτυχέστεροι και παραγωγικότεροι, αντί να δέχονται την πρώτη δουλειά που τους εμφανίζεται. Όταν βρίσκουν μια θέση εργασίας που πραγματικά τους ταιριάζει, τα άτομα μπορούν να παράγουν περισσότερη προστιθέμενη αξία, να κερδίζουν περισσότερα και κατά συνέπεια να πληρώνουν περισσότερους φόρους.

Το UBI φαίνεται συνεπώς μια λογική λύση για τα συστήματα κοινωνικής πολιτικής σε αναπτυγμένες χώρες. Ας ελπίσουμε ότι το φινλανδικό πείραμα θα αποδείξει ότι μπορεί να αποδώσει και πέρα από τις θεωρητικές μελέτες.

—

O Tomáš Púchly είναι αναλυτής στο F.A. Hayek Institute της Μπρατισλάβας, έναν ανεξάρτητο, μη κομματικό, μη κερδοσκοπικό οργανισμό που ιδρύθηκε το 1991 από Σλοβάκους οικονομολόγους υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς.