Κίεβο: Από το 1918 μετράει πολέμους, νεκρούς κι ερείπια

Το Κίεβο υπήρξε πάντα επίκεντρο σφοδρών πολεμικών επιχειρήσεων από την αρχή του 20ου αιώνα και η πόλη έχει δονηθεί από βομβαρδισμούς κι έχουν ηχήσει σειρήνες πολέμου αμέτρητες φορές. Οι απώλειες στον πληθυσμό της Ουκρανίας; Αμέτρητες.

Μετά την πτώση του τσάρου Νικόλαου Β’ οι Ουκρανοί ανακήρυξαν ανεξάρτητη δημοκρατία, όμως ο Ερυθρός Στρατός επενέβη και αποκατέστησε την τάξη: Ανακατέλαβε το Κίεβο και ανακήρυξε – με τη σειρά του – την Σοβιετική Δημοκρατία της Ουκρανίας.

Το 1918 η Ουκρανική Εθνοσυνέλευση άνοιξε διάπλατα τα σύνορα της χώρας τους στους Γερμανούς του κάιζερ Γουλιέλμου, που μπήκαν στο Κίεβο για να φύγουν κακήν κακώς ένα χρόνο μετά, κυνηγημένοι από τον Ρώσο στρατηγό Ντενίκιν. Τον Μάιο του 1920 σειρά έχουν οι Πολωνοί (συνορέυουν με την Ουκρανία) να παρελάσουν στους δρόμους του Κιέβου· για λίγο όμως.

Ένα μήνα μετά μπαίνει το ιππικό του στρατάρχη Μπουντιένι και οι Σοβιετικοί αποκαθιστούν την τάξη στην… αγαπημένη τους Ουκρανία. Και από τότε, από το καλοκαίρι του 1920 δηλαδή και επί είκοσι χρόνια τον πόλεμο τον διηγούνται σαν παραμύθι οι γιαγιάδες στα εγγόνια. Τα εγγόνια, έμελλε να κοιμηθούν με ειρήνη, να ξυπνήσουν με πόλεμο, να ανδρωθούν στον πόλεμο και να πεθάνουν στον πόλεμο.

Ο Μπαρμπαρόσα, όχι ο Φρειδερίκος, αλλά η διαβόητη Επιχείρηση κατάληψης της Σοβιετικής Ένωσης από τους Ναζί του Χίτλερ επιφυλάσσει ιδιαίτερο κομμάτι βίας, αίματος και φωτιάς για το Κίεβο. Η Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα αναπτύχθηκε με 4 εκατομμύρια άνδρες, 3.600 άρματα μάχης, αλλά και 700.000 άλογα!

Η μεγαλύτερη στρατιωτική εισβολή στην Ιστορία

Η εισβολή στη Σοβιετική Ένωση θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Ιστορία. Τρεις στρατιές σφυροκόπησαν τα σοβιετικά εδάφη ταυτόχρονα. Η στρατιά του Νότου γύρισε τις πυξίδες της προς το Κίεβο.

Η πρώτη μάχη του Κιέβου διεξήχθη στην ουκρανική πρωτεύουσα από τις 7 Ιουλίου μέχρι τις 26 Σεπτεμβρίου 1941. Οι Γερμανοί τότε είχαν δημιουργήσει τον μεγαλύτερο θύλακα της προέλασής τους προς τη δυτική Σοβιετική Ένωση.

Σοβιετικά στρατεύματα εγκλωβίστηκαν και περικυκλώθηκαν στην ουκρανική πρωτεύουσα. Σχεδόν ολόκληρη η δύναμη του Κόκκινου Στρατού στο Νοτιοδυτικό Μέτωπο είχε περικυκλωθεί με τους Γερμανούς να ισχυρίζονται ότι αιχμαλωτίστηκαν 665.000 άνδρες.

Οι Σοβιετικοί έκαναν απελπισμένες προσπάθειες να διασπάσουν τον κλοιό τόσο με δυνάμεις που βρίσκονταν μέσα σε αυτόν όσο και με δυνάμεις εκτός αυτού.

Οι Γερμανοί κράτησαν τις θέσεις τους με μεγάλη δυσκολία, χάρη στην υποστήριξη της αεροπορίας. Στην πόλη Λούντβιλ επιτέθηκαν μαθητές της Στρατιωτικής σχολής του Χάρκοβο εναντίον των τμημάτων της Βέρμαχτ· σκοτώθηκαν όλοι χωρίς να διασπάσουν τον κλοιό. Πάντως αρκετές δυνάμεις κατάφεραν να διαφύγουν υπό την κάλυψη του σκοταδιού τις δύο πρώτες ημέρες. Στις 19 Σεπτεμβρίου οι δυνάμεις της γερμανικής 6ης στρατιάς κατέλαβαν το Κίεβο. Εκεί όμως ο Χρουτσόφ τους επιφύλαξε μία οδυνηρή έκπληξη: Τη νύχτα, το κτίριο όπου στεγάζονταν τα όργανα του κόμματος και στο οποίο είχε εγκατασταθεί η Γκεστάπο, ανατινάχθηκε από εκρηκτικά, που είχαν τοποθετήσει οι σοβιετικοί στα υπόγεια του, παρασύροντας στο θάνατο εκατοντάδες Γερμανούς.

Κάθε αντίσταση είχε τερματιστεί μέχρι τις 26 Σεπτεμβρίου. Πέντε σοβιετικές στρατιές είχαν καταστραφεί ολοκληρωτικά ενώ άλλες δύο είχαν υποστεί σοβαρότατες απώλειες, οι οποίες υπολογίζονται σε ένα εκατομμύριο άνδρες από τους οποίους οι 665.000 αιχμαλωτίστηκαν! Ο Χίτλερ είχε κερδίσει τη μεγαλύτερη μάχη της Ιστορίας του όμως είχε χάσει τέσσερις πολύτιμες εβδομάδες για την επίθεση στη Μόσχα…

Τακτική καμένης γης

Οι Σοβιετικοί, κατά τη διάρκεια της άτακτης υποχώρησής τους, εκτέλεσαν τους πολιτικούς τους κρατούμενους στην Ουκρανία, διέλυσαν και απομάκρυναν βιομηχανικές εγκαταστάσεις και ακολούθησαν τακτική καμένης γης, ανατινάζοντας κτήρια και εγκαταστάσεις, καταστρέφοντας καλλιέργειες και αποθέματα τροφίμων και πλημμυρίζοντας ορυχεία . Σχεδόν τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι έφυγαν ανατολικά των Ουραλίων κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Αρχικά, μεγάλο μέρος του ουκρανικού πληθυσμού υποδέχθηκε τους Γερμανούς ως απελευθερωτές. Ειδικά στη Γαλικία (ιστορική και γεωγραφική περιοχή της άλλοτε ανατολικής Ευρώπης βόρεια των Καρπαθίων που σήμερα μοιράζεται μεταξύ Πολωνίας και Ουκρανίας), υπήρχε από καιρό ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση ότι η Γερμανία, ως ορκισμένος εχθρός της Πολωνίας και της ΕΣΣΔ, ήταν ο φυσικός σύμμαχος των Ουκρανών για την επίτευξη της ανεξαρτησίας τους. Η ψευδαίσθηση διαλύθηκε γρήγορα.

Πολλοί Ουκρανοί όμως συνεργάστηκαν με τους Ναζί δημιουργώντας μάλιστα ομάδες εξτρεμιστών που δολοφονούσαν Εβραίους. Στην κατεχόμενη Ουκρανία, οι Ναζί προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις «φυλετικές» πολιτικές τους. Το φθινόπωρο του 1941 άρχισαν οι μαζικές δολοφονίες των Εβραίοι που συνεχίστηκαν μέχρι το 1944. Υπολογίζεται ότι 1,5 εκατομμύρια Ουκρανοί Εβραίοι χάθηκαν και περισσότεροι από 800.000 εκτοπίστηκαν στα ανατολικά. Στο Μπάμπι Γιάρ (Ουκρανικά: Babyn Yar) στο Κίεβο , σχεδόν 34.000 σκοτώθηκαν μόνο τις δύο πρώτες ημέρες της σφαγής στην πόλη. Οι Ναζί βοηθούνταν από δυνάμεις που είχαν στρατολογηθεί από τον τοπικό πληθυσμό. Όμως και για τους περισσότερους Ουκρανούς η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη: Περίπου 2,2 εκατομμύρια άνθρωποι μεταφέρθηκαν από την Ουκρανία στη Γερμανία ως εργάτες. Κάτω από τέτοιες συνθήκες το μεγάλο μέρος του πληθυσμού ανέπτυξε ομάδες αντίστασης.

Η αρχή του τέλους των Ναζί

Μετά τη νίκη τους επί των Γερμανών στη μάχη του Στάλινγκραντ στις αρχές του 1943, οι Σοβιετικοί εξαπέλυσαν αντεπίθεση προς τα δυτικά. Στα μέσα του 1943 οι Γερμανοί άρχισαν την υποχώρηση τους από την Ουκρανία, αφήνοντας στο πέρασμά τους καταστροφή.

Τα μεσάνυχτα της 6ης Νοεμβρίου – επέτειο της Ρωσικής Επανάστασης τα άρματα του Κόκκινου Στρατού μπήκαν στο Κίεβο και ύψωσαν τη σημαία με το σφυροδρέπανο στα ερείπια του μεγάρου του Κόμματος. Την επόμενη μέρα μπήκε στο Κίεβο ο Νικήτα Χρουτσόφ με στολή στρατηγού επευφημούμενος από τα πλήθη, ως απελευθερωτής. Ο πραγματικός νικητής, ο στρατηγός Ριμπάλκο, είχε σοβαρότερα πράγματα να κάνει από τις παρελάσεις: Να κυνηγήσει τους Γερμανούς.

Τότε ήταν που η δραστηριότητα των εθνικιστών ανταρτών, στη δυτική Ουκρανία, εντάθηκε και σημειώθηκαν αιματηρές συγκρούσεις που προκάλεσαν μεγάλο αριθμό θυμάτων αμάχων μεταξύ Ουκρανών και Πολωνών. Την άνοιξη του 1944 ο Κόκκινος Στρατός άρχισε να διεισδύει και στη Γαλικία και μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου ολόκληρη η Ουκρανία βρισκόταν και πάλι υπό πλήρη σοβιετικό έλεγχο.

Νεκροί, δάκρυα κι ερείπια

Οι ανθρώπινες και υλικές απώλειες της Ουκρανίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν τεράστιες. Περίπου 5 έως 7 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Ακόμη και με την επιστροφή των εκτοπισμένων από τα ανατολικά και τον επαναπατρισμό των καταναγκαστικών εργατών από τη Γερμανία , ο εκτιμώμενος πληθυσμός της Ουκρανίας των 36 εκατομμυρίων το 1947 ήταν σχεδόν 5 εκατομμύρια λιγότερος από ό,τι πριν από τον πόλεμο. Η πείνα που ενέσκηψε το 1946–47, λόγω πολέμου προκάλεσε σχεδόν ένα εκατομμύριο νεκρούς. Επειδή περισσότερες από 700 πόλεις και κωμοπόλεις και 28.000 χωριά είχαν καταστραφεί, 10 εκατομμύρια άνθρωποι έμειναν άστεγοι. Μόνο το 20% των βιομηχανικών επιχειρήσεων και το 15% του γεωργικού εξοπλισμού και μηχανημάτων παρέμειναν άθικτα, ενώ το δίκτυο μεταφορών υπέστη σοβαρές ζημιές. Οι υλικές απώλειες αποτελούσαν περίπου το 40% του εθνικού πλούτου της Ουκρανίας. Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση, η επαναφορά του ολοκληρωτικού καθεστώτος και του τρόμου και ο σοβιετισμός της δυτικής Ουκρανίας ήταν τα χαρακτηριστικά των τελευταίων ετών της διακυβέρνησης του Στάλιν .

Μέχρι το 1950, η βιομηχανική παραγωγή της Ουκρανίας ξεπέρασε το προπολεμικό επίπεδο. Στη γεωργία, η ανάκαμψη προχώρησε πολύ πιο αργά και τα προπολεμικά επίπεδα παραγωγής δεν είχαν επιτευχθεί μέχρι τη δεκαετία του 1960.

Ο κύκλος του αίματος συνεχίστηκε

Ωστόσο, πραγματικοί και υποτιθέμενοι συνεργάτες των Ναζί, γερμανοί πρώην αιχμάλωτοι πολέμου και επαναπατρισμένοι εργάτες, Ουκρανοί «αστοί εθνικιστές» και άλλοι ύποπτοι για απιστία: Ουσιαστικά εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην μακρινή κι απάνθρωπη Σιβηρία. Ουκρανοί συγγραφείς, καλλιτέχνες και μελετητές, στους οποίους στα χρόνια του πολέμου είχε επιτραπεί να αναπτύξουν πατριωτικά συναισθήματα, σε μια προσπάθεια κινητοποίησης εναντίον των Γερμανών, κατηγορήθηκαν τώρα για ουκρανικό εθνικισμό και υποβλήθηκαν σε διώξεις και βασανισμούς και εξόντωση.

Η υπεροχή του Χρουστσόφ έναντι των αντιπάλων του στη Μόσχα μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953 ήταν ιδιαίτερης σημασίας για την Ουκρανία. Ως πρώτος γραμματέας του Κόμματος, ο Χρουστσόφ, είχε αποκτήσει στενή γνώση της Ουκρανίας, είχε στελεχώσει κομματικές και κυβερνητικές θέσεις με δικούς του έμπιστους διορισμένους και εξοικειώθηκε με τις ουκρανικές πολιτιστικές ελίτ. Σε αντίθεση με την αντι-ουκρανική παράνοια του Στάλιν, ο Χρουστσόφ έτρεφε λίγες προκαταλήψεις εναντίον των Ουκρανών που τηρούσαν την κομματική γραμμή και υπηρέτησαν το σοβιετικό κράτος με πίστη.

Από την αναγέννηση στο Τσέρνομπιλ

Μέχρι το 1953 ο μαζικός τρόμος είχε υποχωρήσει και η καταστολή άρχισε να εφαρμόζεται πιο διακριτικά. Μια αμνηστία το 1955–56 απελευθέρωσε την πλειοψηφία των κρατουμένων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες επέστρεψαν στην Ουκρανία, αν και πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι συνέχισαν να εκτίουν τις μακροχρόνιες ποινές τους. Και περάσαν εχρόνια πολλά μέσα σε λίγες νύχτες…

Η σοβιετική ενεργειακή πολιτική έδινε ολοένα και μεγαλύτερη έμφαση στην πυρηνική ενέργεια και τον Απρίλιο του 1986 ένας από τους πυρηνικούς σταθμούς στην Ουκρανία, στοΤσέρνομπιλ, βορειοδυτικά του Κιέβου, υπέστη το χειρότερο πυρηνικό ατύχημα στην ιστορία. Υπολογίζεται ότι 5 εκατομμύρια άνθρωποι εκτέθηκαν σε υψηλά επίπεδα ακτινοβολίας και εκατοντάδες χιλιάδες έλαβαν δόσεις που ήταν επαρκείς για να αυξήσουν τον κίνδυνο διαφόρων μορφών καρκίνου. Δεκαετίες μετά το ατύχημα, η συχνότητα του καρκίνου του θυρεοειδούς παρέμεινε πολύ υψηλότερη στους κατοίκους της περιοχής του Τσερνομπίλ από ό,τι στον γενικό πληθυσμό.

Σε αντίθεση με την ταχεία ανάπτυξη των μαζικών κινημάτων στις δημοκρατίες της Βαλτικής και της Υπερκαυκασίας, στην Ουκρανία η εθνική αναγέννηση που υποκινήθηκε από την «glasnost» αναπτύχθηκεσταδιακά. Από τα μέσα του 1986, ο ουκρανικός Τύπος και τα Μέσα Ενημέρωσης, στην αρχή προσεκτικά, άρχισαν να θίγουν θέματα απαγορευμένα. Το έτος 1988 υπήρξε η χρονιά της αύξησης της μαζικής κινητοποίησης, με τις πρώτες δημόσιες διαδηλώσεις και την εμφάνιση εμβρυϊκών εθνικών οργανώσεων. Τελικά, η εθνική αναγέννηση στην Ουκρανία εισήλθε στο στάδιο της απροκάλυπτης πολιτικοποίησης το 1989.

Το έτος 1989 σηματοδότησε τη μετάβαση από την κοινωνική κινητοποίηση στη μαζική πολιτικοποίηση της ζωής στην Ουκρανία. Εκλογές για ένα νέο ανώτατο νομοθετικό σώμα στη Μόσχα, το Κογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων έφερε τη νίκη σε σημαντικό αριθμό μη κομμουνιστών υποψηφίων. Ο πληθυσμός της Ουκρανίας ψήφισε συντριπτικά υπέρ της ανεξαρτησίας στο δημοψήφισμα της 1ης Δεκεμβρίου 1991. (Περίπου το 84% των ψηφοφόρων συμμετείχαν στο δημοψήφισμα και περίπου το 90% από αυτούς υποστήριξαν την ανεξαρτησία.

Το αγκάθι της Κριμαίας

Η Κριμαία , η Σεβαστούπολη και ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας όχι μόνο αποτελούσαν το πιο ακανθώδες πρόβλημα της Ουκρανίας μετά την ανεξαρτησία, αλλά επίσης αποτελούσαν σημαντική απειλή για την ειρήνη στην περιοχή. Το 1991 χορηγήθηκε στην Κριμαία το καθεστώς μιας αυτόνομης δημοκρατίας και οι Κριμαϊκοί υποστήριξαν την ψηφοφορία για την ανεξαρτησία από την Ουκρανία. Η κατάσταση περιπλέχθηκε από την άφιξη περίπου 250.000 Τατάρων της Κριμαίας στη χερσόνησο – που επέστρεψαν στην ιστορική πατρίδα από την οποία είχαν εκτοπιστεί στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου – αρχής γενομένης από τα τέλη της δεκαετίας του 1980.΄

Στις αρχές του 1992 η Ουκρανία διεκδίκησε ολόκληρο τον στόλο, ο οποίος ήταν σημαντικό ναυτικό πλεονέκτημα της Σοβιετικής Ένωσης . Η Ρωσία απάντησε κατηγορηματικά ότι ο στόλος ήταν πάντα και θα παρέμενε της Ρωσίας. Το 2014 έγιναν ταραχές στην περιοχή κατά τις οποίες επικράτησε η φιλορωσική μερίδα. Οργανώθηκε δημοψήφισμα στο οποίο η συντριπτική πλειοψηφία ψήφισε υπέρ της ένωσης της Κριμαίας με την Ρωσία. Από το 2014 η πλήρης κυριαρχία επί της χερσονήσου ασκείται από την Ρωσία, κάτι το οποίο η Ουκρανία θεωρεί προσβολή της εδαφικής της ακεραιότητας, και το οποίο η πλειοψηφία της Διεθνούς κοινότητας δεν αναγνωρίζει. Από τοτε η Κριμαία και η Σεβαστούπολη αποτελούν την 84η και 85η ομόσπονδη ενότητα της Ρωσίας, ως Δημοκρατία της Κριμαίας μέχρι την «ανεξαρτητοποίηση» του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ.

Και τώρα ξανά πάλι καπνοί πολέμου, αίμα, τρόμος και θάνατος τυλίγουν το Κίεβο… Τα παραμύθια του πολέμου που λένε οι γιαγιάδες της Ουκρανίας στα εγγόνια τους δεν κρατάνε για πολύ· τα παιδιά βιάζονται να μεγαλώσουν για να πολεμήσουν πραγματικά!