Οι εκλογές βίας και νοθείας της 29ης Οκτωβρίου 1961

Στη συλλογική μνήμη, οι εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961 καταγράφηκαν ως οι εκλογές της βίας και της νοθείας ή, κατά άλλους, οι εκλογές κατά τις οποίες ψήφισαν και τα δέντρα.

Στην πραγματικότητα όλα όσα έγιναν πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τις συγκεκριμένες εκλογές, αποτέλεσαν την αρχή μίας “ανωμαλίας” στη λειτουργία του πολιτεύματος που τελικά οδήγησε στην πλήρη εκτροπή, δηλαδή στο πραξικόπημα των Συνταγματαρχών στις 21 Απριλίου του 1967.

Στην Ελλάδα του 20ου αιώνα έτσι και αλλιώς, ο ιστορικός χρόνος δεν ήταν ποτέ πιο πυκνός από το διάστημα των πρώτων επτά χρόνων της δεκαετίας του 60 αφού η πολιτική κρίση κορυφώθηκε, ο λαϊκός παράγοντας εισέβαλλε ορμητικά στο προσκήνιο και η αντίδραση, εγχώρια και ξένη, έπαιξε τα ρέστα της έτσι ώστε η Ελλάδα να “μείνει μακριά από το μίασμα του κομμουνισμού” την ώρα που ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο απόγειό του.

Το πολιτικό κλίμα: Οργή για την κυβέρνηση Καραμανλή

Τι ακριβώς όμως έγινε στις εκλογές του 1961 και γιατί αυτές αποτελούν τομή στον ιστορικό χρόνο; Ας εξετάσουμε πρώτα το πως είχε διαμορφωθεί το πολιτικό κλίμα μετά τις εκλογές του 1958, που έφεραν στη θέση της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης την ΕΔΑ, αλλά και μετά τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου (1959) για την επίλυση του Κυπριακού προβλήματος.

Η εκλογική έκρηξη της ΕΔΑ, η οποία με το 24% σόκαρε τους πάντες, μέσα και έξω από την Ελλάδα, προκάλεσε συναγερμό σε όλους τους πόλους της εξουσίας. Πρώτα απ’ όλα θορυβήθηκαν ιδιαίτερα οι Αμερικανοί οι οποίοι έβλεπαν ότι στη χώρα-δορυφόρό τους στην Ανατολική Μεσόγειο κέρδιζε σημαντικά έδαφος μία πολιτική παράταξη που δεν συμφωνούσε με τα σχέδιά τους για την ευρύτερη περιοχή. Θορυβήθηκαν όμως τόσο τα Ανάκτορα όσο και ο Στρατός στο οποίο από καιρό γίνονταν διεργασίες και εσωτερικές κινήσεις από “ανησυχούντες” αξιωματικούς, υψηλόβαθμους και μη.

Με τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου για το Κυπριακό Πρόβλημα με τις οποίες προωθήθηκε λύση ανεξάρτητου κράτους με ελληνοκύπριο πρόεδρο και τουρκοκύπριο αντιπρόεδρο, ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής είδε τη δημοτικότητά του να φθίνει. Οι συμφωνίες, με τις οποίες εγκαταλείφθηκαν οριστικά τα όποια σχέδια της Ενωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, ερμηνεύτηκαν από την κοινή γνώμη ως εθνική υποχώρηση, γεγονός που αντιλαμβανόταν και ο ίδιος ο Ελληνας Πρωθυπουργός.

Οπως διαβάζουμε στο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά, “Ο βιασμός της Ελληνικής Δημοκρατίας” (εκδόσεις Εστία), “ο Καραμανλής δεν έκρυβε τη δυσφορία του για τις παραχωρήσεις που αναγκαζόταν να κάνει στο Κυπριακό” όταν συνομιλούσε με Αμερικανούς αξιωματούχους. Μάλιστα, σε επαφή του με τον απεσταλμένο του Αμερικανού προέδρου Αϊζενχάουερ, Τζορτζ Μαγκί, έλεγε ότι “θα μπορούσε να είχε περάσει στην ιστορία της Ελλάδας σαν ένας μεγάλος άνδρας που υποστήριξε την επιθυμία όλων των Ελλήνων για την Ενωση και τώρα τον αποκαλούν προδότη”.

Υπό αυτές τις πολιτικές περιστάσεις, ο Καραμανλής περνούσε δύσκολες ώρες στη Βουλή το 1959 και το 1960 με την κριτική της αντιπολίτευσης (Αριστερά και Κέντρο) να είναι ιδιαίτερη σφορδρή προς το πρόσωπό του. Παρ’ όλα αυτά, ο ηγέτης της ΕΡΕ απολάμβανε πάντα της εμπιστοσύνης του αμερικανικού παράγοντα. Ο τότε Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Ελις Μπριγκς είχε αναπτύξει στενές σχέσεις με τον Σερραίο πολιτικό και συχνά-πυκνά αντάλλασσαν ιδιωτικά απόψεις. Οπως γράφει ο Αλέξης Παπαχελάς, ο Μπριγκς ενημέρωσε την Ουάσιγκτον μετά από γεύμα που είχαν με τον Καραμανλή ότι “φύγαμε με την εντύπωση ότι έχουμε έναν σκληρό, αυτάρκη, γεμάτο αυτοπεποίθηση πολιτικό και ηγέτη ο οποίος είναι ειλικρινής μαζί μας και αξίζει της υποστήριξής μας”.

Οταν ψηφίστηκε ο νέος εκλογικός νόμος, τον Ιούνιο του 1961 (ενισχυμένη αναλογική) ο Καραμανλής δεν το σκέφτηκε δεύτερη φορά. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου παραιτήθηκε με αποτέλεσμα να προκηρυχθούν εκλογές για τις 29 Οκτωβρίου του 1961. Τα Ανάκτορα ανέλαβαν το διορισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης διαδικασία που αποδείχθηκε κλειδί για όσα έγιναν πριν και κατά τη διάρκεια των εκλογών. Την ίδια ώρα οι παρακρατικές ομάδες στο στράτευμα έπαιρναν θέσεις μάχης.

Η δολοπλοκία του Παλατιού

Το πρόσωπο που αρχικά επιλέχθηκε για να ηγηθεί της υπηρεσιακής κυβέρνησης (η οποία θα βρισκόταν σε εξουσία περίπου 40 ημέρες) ήταν ο απόστρατος στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος, γνωστός για τη δράση του κυρίως στα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου. Το Παλάτι όμως, όπως γράφει στο βιβλίο του “Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας”, Τόμος Ε’ (εκδόσεις Πατάκη) ο ιστορικός Τάσος Βουρνάς, ήθελε άνθρωπο της απολύτης εμπιστοσύνης του στο υπηρεσιακό υπουργικό συμβούλιο και συγκεκριμένα στη θέση του Υπουργού Άμυνας. Αυτός ήταν ο απόστρατος πτέραρχος Χαράλαμπος Ποταμιάνος ο οποίος ανέλαβε να μεταφέρει ο ίδιος την επιθυμία του παλατιού στον υποψήφιο υπηρεσιακό Πρωθυπουργό.

Ο διάλογος Τσακαλώτου-Ποταμιάνου, όπως τον μεταφέρει ο Σόλων Γρηγοριάδης και καταγράφεται στο βιβλίο του Τάσου Βουρνά, είναι ενδεικτικός του τρόπου με τον οποίο το παλάτι επιθυμούσε να επηρεάσει τα πράγματα.

Τσακαλώτος: Με εμένα Πρωθυπουργό, εσύ υπουργός Αμύνης δεν γίνεσαι.

Ποταμιάνος: Μα αφού είναι επιθυμία του Βασιλέως;

Τσακαλώτος: Ας είναι.

Προς τιμήν του, ο στρατηγός Τσακαλώτος δεν ενέδωσε στις πιέσεις. Ωστόσο το Παλάτι επέμεινε και τελικά κατάφερε να να περάσει τη δική του άποψη, έστω και αν λίγο έλειψε να τιναχτεί στον αέρα η ορκομωσία της κυβέρνησης. Οπως αναφέρει ο Τάσος Βουρνάς, λίγο πριν η διαδικασία της ορκομωσίας, ο στρατηγός Μπαλοδήμος, διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου των Ανακτόρων, επισκέφθηκε τον Τσακαλώτο στο σπίτι του. Εκεί έλαβε χώρα ο εξής διάλογος:

Μπαλοδήμος: Ερχομαι εκ μέρους του βασιλέως, ο οποίος σου ζητά να δεχθείς τον Ποταμιάνο ως Υπουργό Αμύνης.

Τσακαλώτος: Αυτό δεν γίνεται.

Μπαλοδήμος: Τότε, θα πάμε προς Δόβαν.

Ετσι, εντελώς ξαφνικά, και με το έτσι θέλω των Ανακτόρων, υπηρεσιακός Πρωθυπουργός ανέλαβε ο πρώην ανώτατος αξιωματικός του Στρατού, Κωνσταντίνος Δόβας έχοντας, φυσικά, ως Υπουργό Αμυνας, τον Χαράλαμπο Ποταμιάνο. Η ανωμαλία είχε μόλις αρχίσει…

Το σχέδιο Περικλής: Μυστικό πραξικόπημα εν καιρώ δημοκρατίας

Όμως, από τον Αύγουστο του 1961, όταν Πρωθυπουργός ήταν ακόμα ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, τα πρώτα κεφάλαια του δράματος είχαν ήδη γραφτεί. Και αυτό γιατί αρκετά αργότερα, το 1964, όταν πια στα ηνία της χώρας βρισκόταν η Ενωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου, αποκαλύφθηκε ότι μία “αφανής επιτροπή” την οποία είχε εγκρίνει ο τότε Πρωθυπουργός, είχε αναλάβει τη βρώμικη δουλειά, δηλαδή την “εξεύρεση μεθόδων διώξεων του Κομμουνισμού”.

Η…μέθοδος δεν ήταν άλλη από το περιβόητο σχέδιο Περικλής το οποίο είχε υπογράψει ο τότε αρχηγός ΓΕΣ Βασίλης Καρδαμάκης. Αυτό ακριβώς το σχέδιο έβαλε σε λειτουργία η επιτροπή η οποία απαρτιζόταν από τους επικεφαλής των Ενόπλων Δυνάμεων και της Αστυνομίας αλλά και από έναν βαθιά αντικομμουνιστή αντισυνταγματάρχη της ΚΥΠ ο οποίος άκουγε στο όνομα Γεώργιος Παπαδόπουλος. Ο κατοπινός δικτάτορας…

Το σχέδιο είχε δύο σαφείς στόχους. Να επικρατήσει η ΕΡΕ και να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και να μειωθεί το ποσοστό της ΕΔΑ, αν ήταν δυνατόν κάτω από το 20%. Και οι δύο στόχοι επιτεύχθησαν προς μεγάλη ικανοποίηση του Παλατιού, του Στρατού και φυσικά των Αμερικανών οι οποίοι παρακολουθούσαν στενά την κατάσταση. Από τις εκλογές έτσι και αλλιώς προέκυψε τόσο Εθνική Κυβέρνηση όσο και …Εθνική Αντιπολίτευση αφού στη δεύτερη θέση βρέθηκε η νεοπαγής Ενωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου. Για να προκύψει όμως το επιθυμητό, για τους αντιδραστικούς κύκλους, αποτέλεσμα, έπρεπε να γίνουν πολλά.

Η βία…

Ο Τάσος Βουρνάς παρουσιάζει τα γεγονότα με μία γλαφυρή περιγραφή: “Τρομερή υπήρξε η επίθεση του κράτους για να επιτευχθεί η κατατρομοκράτηση του ελληνικού λαού και η φαλκίδευση του εκλογικού αποτελέσματος. Από παντού αναγγέλλονταν επιθέσεις, τραυματισμοί, καταπάτηση των συνταγματικών ελευθεριών των πολιτών. Ο τρόμος κυριαρχούσε σε όλη την Ελλάδα. Η Αριστερά, συνασπισμένη περιορισμένα στον εκλογικό σχηματισμό ΠΑ-ΜΕ, δέχθηκε το κύριο βάρος των επιθέσεων ακόμα και στην ίδια την πρωτεύουσα. Ετσι από την κάλπη βγήκε πρώτο κόμμα η ΕΡΕ με 50,77% και 176 έδρες. Η Ενωση Κέντρου 33,69% και 100 έδρες ενώ η ΕΔΑ συμπτύχθηκε στα “φυσιολογικά” όρια της “ακραιφνούς” Αριστεράς με 14,65% και 24 έδρες”.

Θα έλεγε κάποιος ότι είχαν αποκατασταθεί οι ισορροπίες του συστήματος. Η ΕΡΕ, αν και πληγωμένη από τις εξελίξεις στο Κυπριακό (και όχι μόνο) κατόρθωσε να βελτιώσει το ποσοστό της κατά 9% σε σχέση με τις εκλογές του 1958. Ακριβώς το ίδιο ποσοστό ψήφων έχασε και η ΕΔΑ προς την οποία στράφηκαν κυρίως οι επιθέσεις των παρακρατικών μηχανισμών.

…και η νοθεία

Ωστόσο ακόμα και υπό το καθεστώς βίας θα ήταν πολύ δύσκολο για την ΕΡΕ να αυξήσει τόσο θεαματικά τα ποσοστά της (μην ξεχνάμε ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής διεδκικούσε τρίτη Πρωθυπουργική θητεία). Επρεπε, λοιπό, το εκλογικό αποτέλεσμα να νοθευτεί με τρόπους…τυπικά ελληνικούς και παρακρατικούς. Οι αποκαλύψεις που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας τους επόμενους μήνες από τον Αντιπολιτευόμενο Τύπο και όσα κατέγραψαν η Ενωση Κέντρου και ΕΔΑ στις Μαύρες Βίβλους που εξέδωσαν προκαλούν πλέον το γέλιο αλλά τότε σίγουρα ξυπνούσαν την οργή των δημοκρατικών πολιτών.

Σε πρωταγωνιστή της νοθείας εξελίχθηκαν τα σώματα ασφαλείας αφού αστυνομικοί ψήφισαν περισσότερες από μία φορές! Στις 31 Δεκεμβρίου του 1961 σε πρωτοσέλιδο θέμα το Βήμα γράφει ότι “206 εψήφισαν ως ένοικοι της οικίας Ρηγίλλης 18 και 303 αστυνομικοί εψήφισαν εις δύο ενορίας Αμπελοκήπως και Ζωγράφου”. Στρατιωτικοί, δε, διπλοψήφισαν αφού διέθεταν εκλογικά βιβλιάρα ενώ τα ονόματά τους βρίσκονταν και στις σχειτικές καταστάσεις.

Σε σπίτια, που αποδείχθηκαν ερειπωμένα (στη Νέα Φιλαδέλφεια και αλλού), δηλώθηκαν ουκ ολίγοι ψηφοφόροι. Πολλοί από αυτούς ήταν αστυνομικοί όπως συνέβη με σπίτι στο Χαϊδάρι, στην οδό Κουμουνδούρου 10 στην οποία δηλώθηκαν 13 (!) αστυνομικοί ως εργάτες. Ακόμα και σε οικόπεδα δήλωναν ψηφοφόρους. Ο φωτογραφικός φακός της εποχής αποκάλυψε ότι στην οδό Σάρδεων 38 στη Νέα Φιλαδέλφεια όπου είχε δηλώσει τη μόνιμη κατοικία του ψηφοφόρος δεν υπήρχε τίποτα άλλο από ένα οικόπεδο με δύο…δένδρα.

Αργότερα, κατά το 1963, όπως γράφει στο περιοδικό “Ιστορικά” της εφημερίδας “Ελευθεροτυπία” ο δημοσιογράφος Βίκτωρας Νέτας, ο αντιστράτηγος εν αποστρατεία Γ. Πετρόπουλος δήλωσε, κατά τη διάρκεια δίκης, τα εξής: “Υπήρξα το δεξί χέρι του (σσ αρχηγού ΓΕΣ) Καρδαμάκη και είμαι εις θέσιν να γνωρίζω το εθνικόν έγκλημα που διεπράχθη στις εκλογές” και “πως βγήκε από τα στρατιωτικά τμήματα το 90% υπέρ της ΕΡΕ”. Ηταν, βέβαια, τραβηγμένο να πιστέψει κανείς ότι 9 στους 10 Ελληνες φαντάρους ψήφισαν δεξιά επειδή έτσι ήθελαν…

Η Ενωση Κέντρου από την πλευρά της, ως Αξιωματική Αντιπολίτευση, σήκωσε το θέμα πολύ ψηλά. Ηδη πριν τις εκλογές είχε προειδοποιήσει ότι δεν θα ανεχθεί φαινόμενα νοθείας που θα αλλοιώσουν τη βούληση των πολιτών ενώ στη συνέχεια, τον Ιανουάριο του 1962, και αφού επιβεβαιώθηκαν από την έρευνα τα όσα προσβλητικά για το πολίτευμα είχαν γίνει στις εκλογές του Οκτωβρίου, ο Γεώργιος Παπανδρέου κήρυξε τον Ανένδοτο Αγώνα μην αναγνωρίζοντας ως νόμιμη την κυβέρνηση που σχημάτισε η ΕΡΕ.

Ο Γέρος της Δημοκρατίας δικαιώθηκε με την εκλογική του νίκη το 1964 αλλά η κυβέρνησή του αποδείχθηκε βραχύβια αφού το Παλάτι, υπό το βασιλιά Κωνσταντίνο πια, αποφάσισε να ολοκληρώσει το καλοκαίρι του 1965 την ανωμαλία που άρχισε το 1961. Το βασιλικό “πραξικόπημα” οδήγησε στην αποστασία, στην απορύθμιση της πολιτικής ζωής και εν τέλει στο στρατιωτικό πραξικόπημα στις 21 Απριλίου του 1967.

Η “απολογία” Καραμανλή

Αποτελεί ερωτηματικό έως και σήμερα το αν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής γνώρισε την έκταση της βίας και της νοθείας των εκλογών του 1961. Ερωτηματικό αποτελεί και αν ήξερε την ακριβή δράση της παρακρατικής μηχανής την οποία πάντως είχε εγκρίνει ήδη από τον Αύγουστο του 1961.

Στα σημειώματα που υπάρχουν στα Αρχεία Καραμανλή, ο Εθνάρχης αρνείται τα πάντα, παραδέχεται όμως ότι ήταν ύποπτη η ανάμιξη του υπηρεσιακού υπουργού Αμυνας Χαράλαμπου Ποταμιάνου. “Και την χαρακτηρίζω ύποπτη γιατί, όπως απεδείχθη εκ των υστέρων, η τοποθέτησή του στο Υπουργείο Εθνικής Αμύνης είχε σχέση με τα ανόητα σχέδια περί συμπιέσεως, κατά τις επικείμενες εκλογές, της δυνάμεως των κομμουνιστών.Τα ανόητα αυτά σχέδια τα κατήρτιζαν μυστικές υπηρεσίες εν αγνοία της κυβερνήσεώς μου. Ο κ. Ποταμιάνος ενημέρωνε τους αρχηγούς της αντιπολιτεύσεως για τα σχέδια αυτά και τους συνέστησε να προσπαθήσουν να επωφεληθούν οι ίδιοι”.

Αυτά γράφει ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στο 5ο τόμο των αρχείων του, όπως τα μετέφερε ο Βίκτωρας Νέτας στα “Ιστορικά” της “Ελευθεροτυπίας”. Είναι μάλλον υπερβολικό να πιστέψει κανείς ότι ο Ποταμιάνος τοποθετήθηκε από τα Ανάκτορα στην Υπηρεσιακή Κυβέρνηση για να δουλέψει για την ΕΔΑ και την Ενωση Κέντρου έστω και αν αντιπαθούσε τον Καραμανλή.

Παρακάτω ο τότε Πρωθυπουργός κάνει ένα βήμα πιο μπροστά: “Δεν γνωρίζω αν εν αγνοία μου, είτε η κυβέρνησις κατ’ εντολήν του βασιλέως, είτε ο στρατός, έλαβον μέτρα περιστολής του κομμουνισμού. Δεν το αποκλείω εντελώς, δεδομένου ότι μετά τας εκλογάς του 1958, η διόγκωσις των δυνάμεων της ΕΔΑ προκαλούσε εθνικάς ανησυχίας. Πάντως, και αν επιχειρήθη τοιούτον τι, πρώτον, εγένετο εν αγνοία μου, δεύτερον δεν εγένετο εις βάρος της Ενώσεως Κέντρου αλλά εις βάρος της ΕΔΑ και επ’ ωφελεία της πρώτης, και τρίτον, ήτο πρακτικώς αδύνατον να επηρέασεν το αποτέλεσμα της εκλογής, δεδομένου ότι εντός του τμήματος η μυστικότης και η ελευθερία της ψήφου ήτο κατοχυρωμένη όπως προκύπτει από τα πρακτικά των εφορευτικών όλων των τμημάτων της χώρας”.

Αυτή η προσέγγιση Καραμανλή θυμίζει πολύ την περίφημη φράση του “ποιος κυβερνάει αυτόν τον τόπο” που του αποδίδεται σε σχέση με τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963. Ηξερε τελικά ή όχι ο Πρωθυπουργός της χώρας για τις δράσεις του παρακρατικού μηχανισμού από το 1961 και μετά; Δεν υπάρχει σίγουρη απάντηση. Εχει πάντως την ιστορική εύθυνη είτε ήξερε, είτε όχι…

Νικητές οι…Αμερικανοί

Σε κάθε περίπτωση πάντως η δράση των παρακρατικών εξυπηρέτησε τα σχέδια των Αμερικανών. Οπως γράφει ο Αλέξης Παπαχελάς στο βιβλίο “Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας” η CIA είχε σαφή εικόνα του τι συνέβαινε αφού οι πληροφορίες της “έτειναν να επιβεβαιώσουν πως η διοίκηση του στρατού είχε καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να εξασφαλίσει πολλές ψήφους για τον Καραμανλή, και πως ο αρχηγός του ΓΕΣ και συνεργάτης του Πρωθυπουργού επί πολλά χρόνια στρατηγός Καρδαμάκης είχε αναμειχθεί στην προεκλογική εκστρατεία”.

Ο δε Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Ελις Μπριγκς δεν μπορούσε να κρύψει την ικανοποίησή του για το αποτέλεσμα των εκλογών της 29ης Οκτωβρίου του 1961 και σε σχετικό τηλεγράφημά του προς τον Υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ έλεγε (σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Αλέξης Παπαχελάς): “Τα μοναδικά καλά νέα από το νατοϊκό στρατόπεδο για το 1961 ήταν τα αποτελέσματα των ελληνικών εκλογών που ήταν ένα τόσο δυνατό χαστούκι για τους κομμουνιστές, έκανε τα δόντια τους να κουνηθούν”.

Το χαστούκι, λοιπόν, που έκανε τα δόντια των Ελλήνων κομμουνιστών να κουνηθούν, αποτελούσε τον κύριο αμερικανικό στόχο. Υπό αυτήν την έννοια αυτοί που θριάμβευσαν στην εκλογική αρένα ήταν οι Αμερικανοί και τα συμφέροντά τους στην Ανατολική Μεσόγειο. Οχι τόσο δημοκρατικά βέβαια αλλά αυτά ήταν ψιλά γράμματα στον κόσμο του Ψυχρού Πολέμου…

Πηγές:

Αλέξης Παπαχελάς, Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας, Εκδόσεις Εστία

Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας, Τόμος Ε’, Εκδόσεις Πατάκη

Ιστορικά, περιοδικό της “Ελευθεροτυπίας” (φύλλο 26ης Φεβρουαρίου 2004)