13 Αυγούστου 1944: Το ολοκαύτωμα των Ανωγείων

Κυριακή 13 Αυγούστου 1944. Οι Ναζί περικυκλώνουν τα Ανώγεια. Ψάχνουν να βρουν αντάρτες, αντιστασιακούς. Ψάχνουν, ρωτούν τους κατοίκους, απάντηση δεν παίρνουν και η απόφαση του διοικητή του Φρουρίου Κρήτης, στρατηγού Μίλλερ, ως διαταγή γίνεται άμεσα εκτελεστέα.

Το χωριό των Ανωγείων βρίσκεται σε ύψος 750 μέτρων στους βόρειους πρόποδες του Ψηλορείτη, 36 χλμ. δυτικά από το Ηράκλειο και 52 χλμ. νοτιοδυτικά από το Ρέθυμνο. Ήταν γνωστό για το ανυπότακτο πνεύμα του και ως καταφύγιο ανταρτών. Την εποχή της κατοχής, τα Ανώγεια είχαν περίπου 4000 κατοίκους, κυρίως κτηνοτρόφους. Δεν υπήρχε μόνιμη γερμανική φρουρά στο χωριό, αλλά συχνά συνέβαιναν μπλόκα.

Είκοσι τρείς ημέρες κάθε πρωί έμπαιναν στο χωριό του Ψηλορείτη οι Γερμανοί και κατά ομάδες λεηλατούσαν τα σπίτια και τις περιουσίες, έκλεβαν, βανδάλιζαν και με δυναμίτες ανατίναζαν ότι φιλοξενούσε και σκέπαζε τους ανθρώπους του ορεινού αυτού τόπου. Η απόλυτη ισοπέδωση, η απόλυτη καταστροφή. «Το χωριό ισοπεδωμένο. Δρόμοι δεν υπήρχαν. Δρόμοι ήταν ανοιχτοί, καινούριοι δρόμοι πάνω από τα χαλάσματα. Ξεπετιούντανε κρεατόμυγες να σε φάνε.

Η προκήρυξη της καταστροφής

Σύντομα μετά που τα νέα της επίθεσης στην Δαμάστα έφτασαν στον Στρατηγό Φρίντριχ-Βίλχελμ Μύλλερ, τον διοικητή της Κρήτης που έναν χρόνο πριν είχε οργανώσει το ολοκαύτωμα της Βιάννου, εξέδωση της εξής διαταγή:

«Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της αγγλικής κατασκοπίας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχία φρουράρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ’ αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγόν Φον Κράιπε χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΙΝ τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου. Χανιά 13-8-44 0 Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης X. ΜΙΛΛΕΡ»

Κατά την γερμανική κατοχή

Πριν την Μάχη της Κρήτης, οι κάτοικοι των Ανωγείων έστησαν πέτρες στο οροπέδιο της Νίδας για να εμποδίσουν γερμανικά αεροπλάνα και αλεξιπτωτιστές να προσγειωθούν. Ένοπλες άτακτες ομάδες Ανωγειανών συμμετείχαν στην μάχη, πολεμώντας στο Ηράκλειο και το Ρέθυμνο. Μετά την πτώση της Κρήτης, τα Ανώγεια έγιναν οχυρό της τοπικής αντίστασης.

Οι Ανωγειανοί φιλοξένησαν Βρετανούς, Νεοζηλανδούς και Αυστραλούς στρατιώτες και τους βοήθησαν να διαφύγουν στην Αίγυπτο. Το καλοκαίρι του 1941, ο Γιάννης Δραμουντάνης (Στεφανογιάννης) μαζί με τον Μιχάλη Ξυλούρη ίδρυσαν στα Ανώγεια μιαν αντιστασιακή οργάνωση γνωστή ως Ανεξάρτητη Ομάς Ανωγείων (ΑΟΑ), που αποτελείτο κυρίως από Ανωγειανούς. Διάφοροι άλλοι κάτοικοι κατατάχθηκαν στον τοπικό ΕΛΑΣ. Αυτές οι οργανώσεις συνεργάστηκαν με τον διοικητή της SOE Αντισυνταγματάρχη Τομ Ντανμπαμπιν, προσφέροντας πληροφορίες και υποστήριξη.

Στην αρχή του Μαΐου 1944, οι απαγωγείς του Στρατηγού Χάινριχ Κράιπε οδηγούμενοι από τον Ταγματάρχη Λη Φέρμορ παρέμειναν για κάποια ώρα στα Ανώγεια κατά την πορεία τους προς την νότια ακτή της Κρήτης.

Στις 7 Αυγούστου 1944, μια γερμανική διμοιρία πήγε στα Ανώγεια ψάχνοντας ανθρώπους για καταναγκαστική εργασία. Αρκετοί ντόπιοι πάρθηκαν κρατούμενοι και αναγκάστηκαν να πάνε προς το Ρέθυμνο. Σε μια περιοχή κοντά στην Δαμάστα, Ανωγειανοί αντάρτες του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν στην γερμανική διμοιρία και την εξάλειψαν, απελευθερώνοντας όλους τους κρατούμενους. Την επόμενη μέρα, μια ομάδα Ανωγειανών υπό τις εντολές του Λοχαγού Μπιλ Μος διεξήγαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, σκοτώνοντας περίπου 30 Γερμανούς στρατιώτες και καταστρέφοντας ένα θωρακισμένο αυτοκίνητο

Η καταστροφή

Νωρίς το πρωί στις 13 Αυγούστου 1944, γερμανικά τάγματα του 65ου συντάγματος/22. Μεραρχίας Προσγείωσης από Αέρος με ισχύ περίπου 2000 ανδρών κινήθηκαν προς τα Ανώγεια. Σκοποί στα διπλανά χωριά του παρατήρησαν και ειδοποίησαν τους Ανωγειανούς, επιτρέποντας στους άντρες να καταφύγουν στα βουνά για ασφάλεια. Μπαίνοντας στο χωριό, οι γερμανικές δυνάμεις συγκέντρωσαν τις γυναίκες και τα παιδιά και τα μετέφεραν στο Πέραμα. Εκεί, περίπου 30χλμ μακριά, οι γυναίκες και τα παιδιά διασπάρθηκαν στα γειτονικά χωριά της περιοχής του Μυλοποτάμου.

Περίπου 25 άτομα, συμπεριλεμβανομένων των γυναικών, ηλικιωμένων και αναπήρων, που αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, εκτελέστηκαν. Τα σπίτια συστηματικά λεηλατήθηκαν, κάηκαν και τελικά δυναμιτίστηκαν. Η λεηλασία και η καταστροφή συνεχίστηκα για 23 μέρες μέχρι την αρχή του Σεπτεμβρίου, μετατρέποντας τα Ανώγεια σε σωρούς από μπάζα. Κάθε νύχτα, οι Γερμανοί υποχωρούσαν στα Σίσαρχα. Τα υποζύγια επιτάχθηκαν για να μεταφέρουν τα λάφυρα στα Σίσαρχα, όπου έμπαιναν σε φορτηγά και μεταφέρονταν στις πόλεις.

Σύμφωνα με μια αναφορά που συντάχθηκε εκ μέρους του ελληνικού κράτους το 1945, από τα 940 σπίτια στα Ανώγεια, κανένα δεν έμεινε άθικτο. Το καινούργιο σχολείο επίσης είχε καταστραφεί και οι τρεις εκκλησίες είχαν μετατραπεί σε στάβλους. Τα μιτάτα γύρω από το χωριό κατεδαφίστηκαν και όλα τα ζώα (κυρίως πρόβατα και κατσίκες) κατασχέθηκαν.

Στα χέρια και τις πράξεις των Ναζί, πράξεις παγκόσμιας κατακραυγής, παραδίδονται 940 σπίτια, κόποι μιας ολόκληρης ζωής από ορεσίβιους ανθρώπους ενός σκληροτράχηλου τόπου, που σκεπάστηκε όμως από τη σκληρότητα των κατακτητών καταγράφοντας στην ιστορία το 3ο ολοκαύτωμα των Ανωγείων 120 χρόνια μετά τα ολοκαυτώματα από πλευράς των Τούρκων. «Την ιστορία του χωριού θα πω με λίγα λόγια, πως τρεις φορές το κάψανε μα πάλι είναι Ανώγεια» λέει στη Μαντινάδα του ο Αριστείδης Χαιρέτης.

Οι Ανωγειανοί, πήραν την απόφαση πέρα από το θρήνο και τις μαύρες μέρες και έχτισαν την ‘Ανω Γη του Ψηλορείτη, από την αρχή. Συνέχισαν έως και σήμερα να μάχονται, τις βροχές, το χιόνι, τους αέρηδες, να συμφιλιώνονται με τη φύση και να ατενίζουν τον καυτό ήλιο και τη λάμψη του, χωρίς να μισοσφραγίζουν τα μάτια τους. Με αυτά τα μάτια της περηφάνιας βλέπουν στον ορίζοντα τον κόσμο που πάντα ονειρεύονται και φαντάζονται. Τον κόσμο που αναφέρουν στα τραγούδια τους, στις μαντινάδες τους, στα κείμενα τους, στα βιβλία και τα παραμύθια τους προς τα παιδιά. Τον κόσμο του έρωτα, της αγάπης, του πολέμου για λευτεριά, ενός κόσμου ντυμένου με το πέπλο της δημοκρατίας, φιλόξενου και αλληλέγγυου, του κόσμου που περήφανα μπορεί από τις στάχτες του πάντα να ξαναγεννιέται. Γι’ αυτό οι Ανωγειανοί μπορούν και μόνοι τους και με άλλους ανθρώπους… Μπορούν να αντέχουν, να γιατρεύονται και να παίρνουν από το χέρι τα μικρά κοπέλια και τις κοπελιές για να τους διδάξουν, να μη σκύβουν το κεφάλι. Αυτός είναι και ο λόγος που οι περισσότεροι νέοι των Ανωγείων δεν εγκαταλείπουν το χωριό και παραμένουν στις δυσκολίες για επιβίωση πρωταγωνιστές.

Μιλούν με μαντινάδες και λένε: «T’ Ανώγεια είναι ο κορμός τα φύλλα ειν’ οι άλλοι, κι όποιος τσι ρίζες του ξεχνά είναι ντροπή μεγάλη». «Του τόπου η παράδοση πρέπει να συνεχίσει, Ανωγειανός γεννήθηκες, το χνάρι σου μη σβήσει». «Φύγετε σύννεφα ‘πο μπρος, ο ήλιος να προβάλλει, για δε μπορώ να τη θωρρώ ..τη καταχνιά σας πάλι».