Το δημοψήφισμα της 13ης Απριλίου του 1924 για την μοναρχία

Το δημοψήφισμα του 1924 έγινε στις 13 Απριλίου από την Δ΄ Συντακτική Εθνοσυνέλευση που είχε συγκροτηθεί στις 2 Ιανουαρίου 1924. Η Μοναρχία καταργήθηκε στις 25 Μαρτίου 1924 και στις 29 Μαρτίου του ίδιου έτους προκηρύχθηκε δημοψήφισμα (ΦΕΚ Α΄ 70) για την επικύρωση της απόφασης της Συντακτικής.

Στις 25 Μαρτίου του 1924 η Βουλή ενέκρινε ψήφισμα «περί εκπτώσεως της Δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», το οποίο είχε υποβάλλει η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Υπέρ ψήφισαν οι 283 βουλευτές που ήταν παρόντες, ενώ απείχαν οι προοδευτικοί Φιλελεύθεροι του Γεωργίου Καφαντάρη.

Οι αντιβενιζελικές δυνάμεις δεν εκπροσωπούνταν στη Βουλή, καθώς απείχαν από τις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου του 1923. Το ψήφισμα της Βουλής τέθηκε σε δημοψήφισμα, το οποίο διενεργήθηκε στις 13 Απριλίου. Το «Ναι» συγκέντρωσε το 69,78% των εγκύρων ψήφων και το «Όχι» το 30,02%. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος δεν έγινε δεκτό από το Λαϊκό Κόμμα, την κυριότερη αντιβενιζελική παράταξη. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β’, που είχε διαδεχθεί τον πατέρα του Κωνσταντίνο Α’ τον Σεπτέμβριο του 1922 αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, βρισκόταν στην εξορία από τις 19 Νοεμβρίου του 1923, ένα μήνα μετά το αποτυχημένο φιλοβασιλικό κίνημα των στρατηγών Λεοναρδόπουλου και Γαργαλίδη.

Στις 13 Απριλίου 1924 η λαϊκή ψήφος επικύρωσε την παραπάνω απόφαση της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης. Μία μερίδα των βασιλοφρόνων, με επικεφαλής τον Π. Τσαλδάρη, αρνήθηκε την εγκυρότητα του αποτελέσματος και δεν αναγνώρισε το νέο πολίτευμα, γιατί, όπως ισχυριζόταν, είχαν γίνει νοθείες. Το αναγνώρισε, όμως, ο Ιωάννης Μεταξάς και δήλωσε ότι θα πολιτευθεί μέσα στα πλαίσια του νέου πολιτεύματος με το κόμμα του, των Ελευθεροφρόνων, γεγονός που επέτεινε τη διάσπαση της φιλομοναρχικής μερίδας.

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος το δέχτηκε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος από το εξωτερικό. Ο Βενιζέλος είχε αναλάβει πρωθυπουργός για ένα μικρό διάστημα στις αρχές του 1924 (11 Ιανουαρίου 1924 – 6 Φεβρουαρίου 1924), δεν μπόρεσε, όμως, να συγκρατήσει το ρεύμα υπέρ της αλλαγής του πολιτεύματος και εγκατέλειψε τη χώρα.

Γενικά, ο λαός είχε κουραστεί από τη χρόνια πολιτική ανωμαλία και ήταν διατεθειμένος να δοκιμάσει το νέο πολίτευμα, με την ευχή ότι θα εξασφάλιζε πολιτική σταθερότητα.

Αποτελέσματα – Δημοψήφισμα 1924
Ψήφοι / ποσοστό / Αριθμός %
1 – (Προεδρευόμενη Δημοκρατία) ΝΑΙ / 758.742 / 69,99 %
2 – (Βασιλευόμενη Δημοκρατία) ΟΧΙ / 325.322 / 30,01 %

Δικαίωμα ψήφου είχαν οι ντόπιοι, οι πρόσφυγες, οι μειονότητες και οι στρατιώτες. Οι πρόσφυγες υπόλογίζονταν σε 150.000, οι μουσουλμάνοι σε 50.000 και ο στρατός σε 100-140.000. Οι πρόσφυγες και ο στρατός θα ψήφιζαν υπέρ της Δημοκρατίας ενώ οι αποχωρήσαντες μουσουλμάνοι θεωρούνταν υποστηρικτές της βασιλείας. Έτσι πριν γίνει το Δημοψήφισμα η Δημοκρατία «βρισκόταν με ένα πλεονέκτημα 300-340.000 ψήφων».

Σε Αθήνα και Πειραιά καταβλήθηκε προσπάθεια από το στρατό και την κυβέρνηση να ενισχυθεί ακόμα πιο πολύ η διαφορά υπέρ της Δημοκρατίας. Ο Γάλλος πρέσβης στην Αθήνα αναφέρει πως πρόσφυγες στην Αθήνα τέθηκαν υπό περιορισμό για κάποιες ώρες και τους έδωσαν αποκλειστικά ψηφοδέλτια υπέρ της δημοκρατίας. Στη Λιβαδειά, Θήβα, Μέγαρα και στα χωριά της Αττικής ψήφισαν υπέρ της μοναρχίας.

Η εκλογική συμπεριφορά εξηγείται από την κοινωνική δομή, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την ανεπαρκή καμπάνια των Δημοκρατικών. Στη Μακεδονία και στη Θράκη η Δημοκρατία κέρδισε με διαφορά από τη Μοναρχία λόγω και των μέτρων αστυνόμευσης που έλαβαν οι τοπικές αρχές για την αποδυνάμωση της Βασιλικής προπαγάνδας ενώ στη Θεσσαλία στα πιο μεγάλα αστικά κέντρα – Λάρισα,Τρίκαλα,Βόλος πλειοψήφησε η Δημοκρατία, ενώ στα χωριά ψηφίστηκε η Μοναρχία.

Γενικά όπου είχαν εγκατασταθεί πρόσφυγες – και ήταν κυρίως στα αστικά κέντρα, κι όχι στα χωριά – η Δημοκρατία ενισχύθηκε. Μια άλλη παράμετρος που καθόρισε την ψήφο του κόσμου ήταν και η αλλαγή του Ημερολογίου από Ιουλιανό σε Γρηγοριανό, από τους θεωρητικά Δημοκρατικούς στρατιωτικούς κατά το προηγούμενο έτος, βοήθησε τη μοναρχία να ενισχυθεί. Παπάδες και κληρικοί γύριζαν τα χωριά διακηρύσσοντας ότι η Δημοκρατία άλλαζε τη θρησκεία. Έτσι σε κάποια χωριά όπως στην Καλαμπάκα χωρικοί με εικόνες στα χέρια ψήφισαν υπέρ της μοναρχίας.

Στην Πελοπόννησο και λόγω του βασιλικού παρελθόντος της περιοχής αλλά και λόγω της έντονης προπαγάνδας που άσκησαν οι φιλοβασιλικοί: έτσι μεταξύ άλλων επικαλέστηκαν την αλλαγή ημερολογίου, ήταν η εμμονή του κλήρου, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του λαού, και πως η Δημοκρατία θα έφερνε ανατίμηση του νομίσματος και οι τιμές της σταφίδας θα έπεφταν.

Την 1η Μαΐου ορκίστηκε πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Παύλος Κουντουριώτης.

Η αμφισβήτηση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος από τους βασιλόφρονες

Μερίδα των βασιλοφρόνων αμφισβήτησε το αποτέλεσμα και συσπειρώθηκε γύρω από τον Παναγή Τσαλδάρη. Ο Ιωάννης Μεταξάς δήλωσε πως αν και ακόμα ήταν νοθευμένα τα ψηφοδέλτια του Ναι δεν νοθεύθηκαν τα Όχι. Όμως τα ψηφοδέλτια του Όχι ήταν αυτά που καταμετρήθηκαν και ήταν λίγα.

Η υποδοχή του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος από τις δυτικές χώρες

Η Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι ήταν ή πρώτη ξένη δύναμη η οποία επιδοκίμασε το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος αλλά προσδοκούσε μέσω της πολιτειακής μεταβολής την ρήξη μεταξύ Ελλάδος και Γιουγκοσλαβίας και Μεγάλης Βρετανίας.

Επίσης η ήττα των Συντηρητικών στη Μεγάλη Βρετανία και η νίκη του Καρτέλ ντε Γκως στη Γαλλία δημιουργούσε κλίμα ευνοϊκό υπέρ της δημοκρατίας στην Ελλάδα κάτι που εμπράκτως εκδηλωνόταν με την εντός σύντομου χρονικού διαστήματος έγκριση του προσφυγικού δανείου με την Ελλάδα.