Ελαιόλαδο: Η ξηρασία πλήττει την παραγωγή και η νοθεία την υγεία μας

Διαστάσεις επιδημίας λαμβάνει πλέον η νοθεία στο ελαιόλαδο, τροφοδοτούμενη από τις υψηλές τιμές που επιμένουν, αλλά και από τη σχετικά χαμηλή διάθεση που προκαλεί η κλιματική αλλαγή. Καθώς οι καταναλωτές αναζητούν τρόπους για να μη βγάλουν από το τραπέζι τους το, κατά τον Ομηρο, «χρυσό υγρό», οι επιτήδειοι εφευρίσκουν ολοένα πιο επικίνδυνες μεθόδους για να νοθεύσουν το ελαιόλαδο και να πουλήσουν ως «εξαιρετικά παρθένο» λάδι το οποίο τελικά μπορεί να είναι μολυσμένο και άκρως επικίνδυνο.

Εκτός από τη νοθεία, μεγάλο πρόβλημα αποτελεί και η εκτεταμένη ξηρασία που πλήττει κυρίως τους τρεις μεγαλύτερες παραγωγούς ελαιολάδου του κόσμου (Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα), ψαλιδίζοντας την παραγωγή. Αυτό όχι μόνο επειδή οι ελαιώνες παράγουν λιγότερες ελιές, αλλά κυρίως επειδή οι ελιές που παράγουν τα δέντρα είναι μικρότερες και αφυδατωμένες λόγω του πολύ ζεστού και άνυδρου καιρού.

Αυτό, όπως εξηγούν οι αγρότες, έχει καταστροφικές συνέπειες. Εν πρώτοις, στην ποιότητα του λαδιού (το οποίο αναμένουν ότι φέτος ενδέχεται να μην είναι στα ίδια ποιοτικά επίπεδα με το περσινό), αλλά και κυρίως στην παραγωγή αυτή καθαυτή. Και αυτό γιατί ενώ πέρυσι με 4 κιλά ελιές παραγόταν 1 κιλό ελαιολάδου, φέτος η αναλογία έχει αλλάξει: ακριβώς επειδή οι ελιές είναι αφυδατωμένες, απαιτούνται 10 κιλά του καρπού για να παραχθεί 1 κιλό λάδι!

Χαμηλές προσδοκίες

Οι παραγωγοί κρατούν μικρό καλάθι, καθώς όλα θα εξαρτηθούν από το πώς θα πάει ο καιρός το επόμενο διάστημα και πόσο μεγάλη θα είναι η παραγωγή. Η Ισπανία φέτος αναμένει να έχει οριακή άνοδο στην παραγωγή με 1,3 εκατομμύριο τόνους ελαιολάδου – κάτι που, αν επιβεβαιωθεί, θα συμβάλει στην αποκλιμάκωση των τιμών. Τα… μαντάτα δεν είναι καλά από την Ιταλία, η οποία αναμένει μείωση κατά 32% της παραγωγής φέτος (περί τους 240.000-245.000 τόνους συνολικής παραγωγής), ούτε από την Ελλάδα, με τις αρχικές προσδοκίες για 200.000-240.000 τόνους παραγωγής να εγκαταλείπονται. Σίγουρα, ωστόσο, είναι καλύτερα από τον περσινό χειμώνα, κατά τον οποίο η χώρα μας κατέγραψε μία από τις χαμηλότερες παραγωγές όλων των εποχών, καθώς δεν ξεπέρασε τους 150.000 τόνους.

Το ότι η αγορά βρίσκεται σε κατάσταση αναμονής καταδεικνύει και το γεγονός ότι η πρώτη εμπορική πράξη φέτος για το αγουρέλαιο ήταν στα 10,5 ευρώ το κιλό, στα ίδια επίπεδα με πέρυσι, ενώ το έξτρα παρθένο ελαιόλαδο πωλείται στα 7,5 ευρώ. Οι παραγωγοί εκτιμούν ότι φέτος το ελαιόλαδο θα φτάσει στον καταναλωτή σε τιμή περί τα 9-10 ευρώ το λίτρο (έναντι 13 και πλέον ευρώ πέρυσι), λόγω της αύξησης των λιπασμάτων κατά 50% την τελευταία διετία και της εκτόξευσης των εργατικών (από 35 ευρώ την ημέρα το 2022, οι εργάτες γης αμείβονται με περισσότερα από 70 ευρώ σήμερα για το μάζεμα της ελιάς).

Πάντως, βασικός προσδιοριστικός παράγοντας για την τιμή του ελαιολάδου αναμένεται να αποδειχθεί η κατανάλωση. Καθώς η σοδειά 2024-25 εκτιμάται ότι θα δώσει παγκοσμίως περίπου 3 εκατομμύρια τόνους ελαιολάδου (έναντι 2,5 εκατομμυρίων το 2023-24), είναι ένα ερώτημα πού θα κυμανθεί η ζήτηση εν μέσω αυξημένης προσφοράς. Και αυτό γιατί η έκρηξη της τιμής του ελαιολάδου οδήγησε τις δύο προηγούμενες εμπορικές περιόδους ένα σημαντικό κομμάτι της κατανάλωσης, που εκτιμάται μεταξύ 30%-40%, να στραφεί σε σπορέλαια ή να περιορίσει την κατανάλωση ελαιολάδου.

Λαθραίες πωλήσεις

Με τις τιμές του ελαιολάδου να έχουν αυξηθεί κατά 57% (φτάνοντας ακόμα και στα 16 ευρώ το λίτρο από τα 5,50 ευρώ τον Νοέμβριο του 2022), πολλοί είναι οι καταναλωτές που αναζητούν εναλλακτικές λύσεις ώστε να πάρουν ελαιόλαδο στις… παλιές τιμές. Η λύση βρίσκεται στους πλανόδιους πωλητές, οι οποίοι ωστόσο πουλάνε λάδι χωρίς σήμανση, υποσχόμενοι ότι είναι εξαιρετικά παρθένο. Και επειδή, όπως λέγεται, «ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται», δεν είναι πάντα έτσι.

Αυτό που καταγράφεται πολύ συχνά (και) στην Ελλάδα, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, είναι το λάδι το οποίο πωλείται λαθραία ως «εξαιρετικά παρθένο» να είναι τελικά ακατάλληλο προς ανθρώπινη κατανάλωση. Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό του νοθευμένου κρητικού ελαιολάδου που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε στη Δανία και τη Ρουμανία πριν από μερικούς μήνες.

Οπως προέκυψε, πρόκειται για ελαιόλαδο που έχει νοθευτεί με λάδι από «απομεινάρια» παλιότερης σοδειάς. Η λεπτομέρεια είναι ότι τα «απομεινάρια» της σοδειάς εκείνης, προ διετίας, έμειναν απούλητα επειδή κρίθηκαν ακατάλληλα για κατανάλωση. Ηταν όταν τους ελαιώνες της Κρήτης είχαν χτυπήσει υπερβεντέμα και δάκος, ο οποίος δεν μπορούσε να καταπολεμηθεί με τα εγκεκριμένα από την Ε.Ε. φυτοφάρμακα. Ετσι, κάποιοι αγρότες, μπροστά στον κίνδυνο της καταστροφής ολόκληρης της σοδειάς από την ασθένεια που χτυπά τα δέντρα, προμηθεύτηκαν φυτοφάρμακα από τρίτες χώρες, που εισήχθησαν και πουλήθηκαν λαθραία, καθώς η χρήση τους απαγορεύεται στην Ευρώπη.

Η σοδειά γι’ αυτούς σώθηκε, όμως όταν το ελαιόλαδο εστάλη για τυποποίηση και εμφιάλωση, ανιχνεύτηκε (σε εργαστήριο της Μεγάλης Βρετανίας) η απαγορευμένη επικίνδυνη από την Ε.Ε. δραστική ουσία του συγκεκριμένου φαρμάκου. Ακολούθησαν δειγματοληπτικοί έλεγχοι από τις ελληνικές αρχές, από τους οποίους προέκυψε ότι τελικά το πρόβλημα ήταν μεγάλο, καθώς η συγκεκριμένη ουσία ανιχνεύτηκε σε μεγάλο μέρος της σοδειάς.

Από τις αρχές του 2023, συνολικά από τις 182 ειδοποιήσεις απάτης και μη συμμόρφωσης με τις οδηγίες της Ε.Ε. για το ελαιόλαδο οι 54 αφορούσαν προϊόντα από την Ιταλία, οι 41 από την Ισπανία και οι 39 από την Ελλάδα. Η πιο συνηθισμένη νοθεία, λοιπόν, είναι το ελαιόλαδο να αναμειγνύεται με φθηνά σπορέλαια, με χλωροφύλλη και χρώματα, με ορυκτέλαια ή λάδια για λαμπτήρες πετρελαίου (!), με κάκιστης ποιότητας και ακατάλληλα για κατανάλωση από τον άνθρωπο έλαια από τρίτες χώρες, μέχρι και μολυσμένα με φυτοφάρμακα, ακόμα και με θραύσματα γυαλιού, τα οποία βρίσκουν οι Αρχές σε κάθε γωνιά της Ευρώπης.

Στην Ελλάδα γίνεται ολοένα πιο συχνό το φαινόμενο της πώλησης από πλανόδιους πωλητές ελαιολάδου σε πεντάλιτρους τενεκέδες, το οποίο θα έπρεπε να πεταχτεί, καθώς προέρχεται από προηγούμενες σοδειές και έχει οξειδωθεί, ή απαγορεύεται να πουληθεί αφού περιέχει μεγάλες συγκεντρώσεις σε απαγορευμένα φυτοφάρμακα και άλλες βλαβερές ουσίες.

Πώς εντοπίζεται

Σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι μάλλον αδύνατο να μην καταλάβει κανείς ότι έχει πέσει θύμα και ότι αγόρασε λάδι που είναι νοθευμένο ή μολυσμένο. Για παράδειγμα, αν το ελαιόλαδο που έχει αγοράσει είναι νοθευμένο με «λαμπάντε», δηλαδή με καύσιμο για λάμπες πετρελαίου, υπάρχει μια δυσάρεστη οσμή. Ακόμα κι αν κάποιος το δοκιμάσει, θα διαπιστώσει ότι είναι μάλλον αδύνατο να το καταναλώσει, καθώς η γεύση του είναι πολύ άσχημη. Δεν είναι όμως όλες οι περιπτώσεις ίδιες.

Η βασικότερη ένδειξη για νοθεία στο ελαιόλαδο είναι το χρώμα του, που ανάλογα με την ποικιλία του λαδιού μπορεί να είναι από ανοιχτό έως σκούρο πράσινο και η συνήθως πικρή ή πικάντικη γεύση του με τη χαρακτηριστική φρουτώδη οσμή ελιάς. Η οσμή τηγανητής πατάτας αποτελεί ένδειξη ότι έγινε νοθεία με ηλιέλαιο. Ωστόσο, όπως εξηγούν αγρότες στο «ΘΕΜΑ», πολύ συχνά, ακόμα κι αν το ελαιόλαδο είναι νοθευμένο κατά 50%, είναι πολύ πιθανό να μην μπορέσει κάποιος να καταλάβει τη διαφορά οπτικά και γευστικά. Και αυτό γιατί το λάδι έχει την ιδιότητα να ομογενοποιείται όταν αναμειγνύεται με άλλα έλαια, και δη σπορέλαια.

Ενας απλός τρόπος για να καταλάβει κανείς αν το λάδι που προμηθεύτηκε είναι νοθευμένο, έστω και ελάχιστα, είναι το τεστ του ψυγείου. Επειδή το καθαρό ελαιόλαδο έχει την ιδιότητα να παγώνει (αποκτώντας μια βουτυρώδη υφή και όψη) όταν το βάζουμε στο ψυγείο γιατί περιέχει πολλά μονοακόρεστα λιπαρά, ένας απλός τρόπος ελέγχου είναι να μπει σε ένα πλαστικό ποτήρι ή μπουκάλι μέσα στο ψυγείο. Αν είναι νοθευμένο, δεν θα παγώσει. Υπάρχει επίσης και το… πατροπαράδοτο τεστ του καντηλιού, στο οποίο το ελαιόλαδο καίγεται στο σύνολό του αν δεν είναι νοθευμένο. Ενας άλλος τρόπος για να μπει κανείς σε υποψίες είναι να ελέγξει τον κωδικό του συσκευαστηρίου.

Καθώς όλα τα νόμιμα συσκευαστήρια ελαιολάδου έχουν από έναν κωδικό που ξεκινά με τα γράμματα EL, ακολουθούμενα από τον αριθμό τους, αρκεί μια πληκτρολόγηση του κωδικού του συσκευαστηρίου σε μια μηχανή αναζήτησης στο Διαδίκτυο για να βρει κάποιος πού συσκευάστηκε το λάδι. Αν δεν συμπίπτουν οι αποστάσεις παραγωγής και συσκευασίας και η γεύση ή το άρωμα του αγορασμένου ελαιόλαδου δεν ικανοποιούν, καλό θα είναι τότε να απευθυνθεί σε ένα χημικό εργαστήριο. Εκεί, μια ανάλυση των τιμών Κ και της οξύτητας θα δείξει περί τίνος πρόκειται.

Ο διδάκτωρ Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωάννης Πασιάς, εξηγεί: «Οταν το έλαιο είναι νοθευμένο με σπορέλαιο, η τιμή οξύτητας θα είναι πραγματικά χαμηλή, καθώς τα σπορέλαια είναι χαμηλής οξύτητας και η Κ270 θα είναι ιδιαίτερα υψηλή. Στη συνέχεια, αφού λάβετε την επίσημη έκθεση αποτελεσμάτων, απευθυνθείτε στον ΕΦΕΤ και καταγγείλετε τη νοθεία. Αν δεν αγοράζετε συσκευασμένα ελαιόλαδα με την αντίστοιχη διαθρεπτική τους επισήμανση, τότε πρέπει να έχετε εμπιστοσύνη στον παραγωγό ή μεσάζοντα από τον οποίο θα το προμηθευτείτε. Στην αγορά κυκλοφορούν ελαιόλαδα νοθευμένα με σπορέλαια ή πυρηνέλαια, τα οποία πολλές φορές είναι επικίνδυνα για την υγεία μας».

Γιατί δεν αξίζει το νοθευμένο

Οπως εξηγούν οι επιστήμονες, με το να αγοράσει κάποιος νοθευμένο ελαιόλαδο δεν θέτει μόνο την υγεία του και της οικογένειάς του σε κίνδυνο, αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, χάνει τις ευεργετικές ιδιότητες που έχει ο «υγρός χρυσός» ή ο «μεγάλος θεραπευτής», όπως αποκαλούσε το ελαιόλαδο ο Ιπποκράτης. Ποιες είναι αυτές;

«Το ελαιόλαδο», εξηγεί στο «ΘΕΜΑ» ο δρ Γεώργιος-Αλβέρτος Καρίκας, «περιέχει ένα ξεχωριστής βιολογικής αξίας μείγμα ενώσεων, με αξιόλογες βιοδραστικές ιδιότητες που έχουν αναγνωριστεί και υιοθετηθεί διεθνώς από πληθώρα επιστημονικών μελετών. Αυτά τα ευεργετικά μέσα διατήρησης της υγείας μας οφείλονται σε συστατικά του καρπού της ελιάς (Olea Europaea)».

Τα κυριότερα λιπαρά οξέα του ελαιολάδου είναι το στεατικό και το παλμιτικό (κορεσμένα), το ελαϊκό και το παλμιτελαϊκό (μονοακόρεστα), το λινελαϊκό και το λινολενικό (πολυακόρεστα), ενώ, εκτός από σάκχαρα, πρωτεΐνες και ανόργανα συστατικά, περιέχει μικρές ποσότητες από ελεύθερα λιπαρά οξέα, λεκιθίνες, στερόλες, φαινόλες, τοκοφερόλες, χρωστικές και διάφορες ρητινοειδείς και ζελατινοειδείς ουσίες.

Περιέχει επίσης την ελευρωπαΐνη, η οποία του δίνει τη χαρακτηριστική πικρή γεύση και μαζί με τα άλλα αντιοξειδωτικά του μειώνει τις οξειδωτικές βλάβες και το οξειδωτικό στρες του οργανισμού, και την ελαιοκανθάλη (που προκαλεί τον καύσο κατά την κατάποση) με αντιφλεγμονώδεις και αντιοξειδωτικές ιδιότητες, παρόμοιες με το γνωστό μη στεροειδές αντιφλεγμονώδες ιβουπροφένη.

«Ο ιδανικός συνδυασμός της αντιοξειδωτικής-αντιφλεγμονώδους δράσης των φαινολικών συστατικών του έξτρα παρθένου ελαίου, που δεσμεύει τη χρόνια υπερπαραγωγή ROS (ελεύθερες οξειδωτικές ρίζες από τη ρύπανση, το κάπνισμα κ.λπ., οι οποίες επιτίθενται στο DNA και προκαλούν πρόωρη γήρανση και ασθένειες όπως άνοια και νόσος του Πάρκινσον), έχει αναγνωριστεί πλέον ότι μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εκδήλωσης πληθώρας σοβαρών παθήσεων, όπως καρδιαγγειακές νόσους, καρκίνους, χρόνιες φλεγμονές, εκφυλιστικές παθήσεις κ.ά.», αναφέρει ο κ. Καρίκας.