Κρήτη: Σημαντικά συμπεράσματα για τις επιπτώσεις από την χρόνια έκθεση στα φυτοφάρμακα

Τα συμπεράσματα της 5ης Διεπιστημονικής Ημερίδας που πραγματοποιήθηκε στο Σπήλι του Ρεθύμνου στις 2 Ιουνίου και είχε ως αντικείμενο τις επιπτώσεις στην υγεία και το περιβάλλον από τη χρόνια χρήση φυτοφαρμάκων έδωσε στη δημοσιότητα το εργαστήριο τοξικολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και συγκεκριμένα ο Προϊστάμενος Γραμματείας του Εργαστηρίου Τοξικολογίας, Μανόλης Δολαψάκης.

Αναλυτικά τα συμπεράσματα είναι τα εξής:

Α. 1. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, στη Κρήτη καλλιεργούνται 6.058.200 στρέμματα. Σε 2 εκατομμύρια στρέμματα καλλιεργούνται το 30% των ελληνικών ελαιόδεντρων και σε 220.000 στρέμματα το 20% των εθνικών αμπελώνων. Στη Κρήτη σε έκταση 9% των στρεμμάτων της χώρας για καλλιέργεια λαχανικών παράγονται 330.000 τόνοι ή το 25% της εθνικής παραγωγής, εξ αιτίας της εντατικής καλλιέργειας σε θερμοκήπια έκτασης 26.000 στρεμμάτων ή 50% της χώρας. Στη Κρήτη εκτρέφονται εκτός των άλλων ζώων και 2.290.000 αιγοπρόβατα ή το 20% της χώρας, που παράγουν ετησίως το 16% των προβάτων και το 10% των αιγών της Ελλάδας.

Β. 1. Σύμφωνα με στοιχεία της EUROSTAT και FAO, η ημερήσια κατανάλωση φυτοφαρμάκων ανά κεφαλή είναι 1,4 gr για κάθε παγκόσμιο άνθρωπο, 2,5 gr για κάθε Έλληνα και 4,2 gr για κάθε κάτοικο της Κρήτης. Η γεωργική παραγωγή στη Κρήτη βασίζεται σε τριπλάσια σχεδόν κατανάλωση χημικών φυτοφαρμάκων, σε σύγκριση με τη μέση παγκόσμια και διπλάσια της εθνικής, για τη διατήρηση των αποδόσεων των καλλιεργειών.

2. Η Κρήτη, σύμφωνα με στοιχεία του ΥΠΑΑΤ και του Εθνικού Κέντρου Δηλητηριάσεων, το 2017 ενώ είχε το 6% του πληθυσμού της χώρας είχε το 15% των εθνικών οξέων δηλητηριάσεων από φυτοφάρμακα, ενώ το 2013 είχε το 12%. Σε πολλές αστικές και αγροτικές περιοχές της Κρήτης χρησιμοποιούνται δολώματα με παράνομα και απαγορευμένα φυτοφάρμακα για εξόντωση οικόσιτων και άγριων ζώων.

3. Υπολείμματα μειγμάτων συνθετικών φυτοφαρμάκων ανευρίσκονται συχνά σε εθνικές και διεθνείς δειγματοληψίες σε τρόφιμα και ζωοτροφές. Παρτίδες κρητικού ελαιολάδου και κηπευτικών αποσύρθηκαν το 2024 από την αγορά της Ευρώπης, εξ αιτίας ανίχνευσης υψηλών υπολειμμάτων απαγορευμένων και παράνομων φυτοφαρμάκων. Οι νέοι κτηνοτρόφοι σήμερα αναζητούν ζωοτροφές χωρίς φυτοφάρμακα και ζώα υγιή και παραγωγικά τα οποία θα βοηθούσαν στη μείωση του κόστους και στην αριστοποίηση της παραγωγής.

Γ. 1. Η μακροχρόνια έκθεση ψεκαστών, περιοίκων και καταναλωτών σε μείγματα συνθετικών φυτοφαρμάκων προκαλεί οξειδωτικό στρες, το οποίο αυξάνεται σε συνθήκες κλιματικής κρίσης με αποτέλεσμα τη ραγδαία αύξηση της παγκόσμιας νοσηρότητας, θνησιμότητας και υπογονιμότητας. Σύμφωνα με δημογραφικά στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, στην Ελλάδα τα τελευταία 70 χρόνια, που χρησιμοποιούνται συνθετικά φυτοφάρμακα, ο ετήσιος αριθμός θανάτων έχει αυξηθεί σε ποσοστό 300 %, ενώ ο πληθυσμός αυξήθηκε μόνο κατά 50 %. Στο ίδιο διάστημα οι θάνατοι από καρδιαγγειακά νοσήματα αυξήθηκαν κατά 500% και των καρκίνων κατά 1000%. Το 1955 ο ετήσιος αριθμός γεννήσεων στην Ελλάδα ήταν τριπλάσιος του ετήσιου αριθμού θανάτων, ενώ το 2023 οι γεννήσεις ήταν το 57% των θανάτων. Στη Κρήτη το 2022, ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 1.280 άτομα, με 5% ετήσιο ρυθμό αύξησης θανάτων και 3,7% ετήσιο ρυθμό μείωσης γεννήσεων που ήταν το 54% των θανάτων.

2. Χιλιάδες μελέτες έχουν τεκμηριώσει ότι άνδρες και γυναίκες που έχουν χρόνια έκθεση σε φυτοφάρμακα έχουν υψηλότερο κίνδυνο ενδοκρινικής νοσηρότητας, όπως οζώδους θυρεοειδοπάθειας ή καρκίνου θυροειδούς. Χρόνιες αυτοάνοσες ασθένειες, καρκίνος μαστού, προστάτη, ήπατος, παγκρέατος, παχέος εντέρου, εγκεφάλου, όρχεων, λεμφώματα και λευχαιμίες, λιπώδης διήθηση ήπατος, παχυσαρκία έχουν αδιαμφισβήτητη συσχέτιση με τη χρόνια έκθεση σε συνθετικά φυτοφάρμακα. Διαταραχές συμπεριφοράς, άγχος, κρίσεις πανικού, επιθετικότητα, ψυχωσικές διαταραχές, νευροεκφυλιστικά νοσήματα όπως άνοια, Parkinson’s, Alzheimer, σακχαρώδη διαβήτη, διαταραχές σεξουαλικού προσανατολισμού, δυσφορία φύλου κ.ά. έχουν αιτιοπαθογένεια τις διαταραχές ορμονών και νευροδιαβιβαστών από τη χρόνια έκθεση σε φυτοφάρμακα – ενδοκρινικούς διαταράκτες. Πολλά συνθετικά φυτοφάρμακα μέσω της διαφορικής μεθυλίωσης γονιδίων σε πολλαπλές θέσεις στο DNA έχουν προκαλέσει χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια σε επαγγελματίες ψεκαστές με επιγενετική μεταφορά της νοσηρότητας σε απογόνους

3. Η χρόνια έκθεση σε μείγματα όλων των κατηγοριών των συνθετικών φυτοφαρμάκων συμπεριλαμβανομένων των διαμιδίων και Roundup έχει άμεσα και έμμεσα προκαλέσει σε μέγιστο βαθμό τη ραγδαία αυξανόμενη παγκοσμίως υπογονιμότητα του άνδρα και της γυναίκας. Άμεσες βλάβες είναι η αύξηση του οξειδωτικού στρες με συνέπειες το κατακερματισμό DNA μιτοχονδρίων και πυρήνων, το σχηματισμό μικροπυρήνων, τη βράχυνση τελομερών, την αλκυλίωση DNA, τις μεταλλάξεις, τη διαταραχή της κυτταρικής σηματοδότησης – παραγωγής γονιδίων, πρωτεϊνών, ορμονών, νευροδιαβιβαστών και ανοσολογικής απόκρισης. Αυξημένο σπερματικό DFI προκαλεί μείωση ικανότητας επιδιόρθωσης του DNA στα σπερματοζωάρια, γενετικές ανωμαλίες και επηρεάζει την έκβαση της εγκυμοσύνης, την ιστοσυμβατότητα και την επιτυχή έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Βλάβες ενδομητρίου, ινομυώματα, διαταραχές ανοσολογικές και ορμονών, αποβολές, συγγενείς δυσπλασίες και παιδιατρικός καρκίνος – λευχαιμία έχουν άμεση συσχέτιση με τη προγεννητική έκθεση πατέρα και μητέρας αυξάνοντας τη διαπλακουντιακή έκθεση του εμβρύου

4. Η μακροχρόνια έκθεση κουνελιών σε ρεαλιστικές δόσεις Roundup σε πρόσφατη δημοσιευμένη έρευνα του Εργαστγρίου Τοξικολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης έδειξε ότι προκαλεί νεοπλασματική υπερπλασία και καρκινογένεση σε κύτταρα θυροειδούς, ήπατος, νεφρών, όρχεων και άλλων οργάνων. Μηχανισμοί της καρκινογένεσης ήταν το οξειδωτικό στρες, ο κατακερματισμός DNA και οι βλάβες κυτταρικής διαίρεσης. Η χρόνια έκθεση σε μείγμα Roundup και άλλων φυτοφαρμάκων προκάλεσε περισσότερη καρκινογένεση.

Δ. 1. Σε πολλές μελέτες αναφέρεται ότι η χρόνια έκθεση αιγοπροβάτων, αγελάδων και άλλων εκτρεφόμενων ζώων σε μείγματα εντομοκτόνων και Roundup έχουν άμεση σχέση με αυξημένο οξειδωτικό στρες και σπερματικό DFI, αδυναμία φυσικής γονιμοποίησης ζώων, αποβολές και αύξηση της θνησιμότητας αμνοεριφίων. Αυξημένο DFI σε ταύρους ή κριούς επιφέρει βλάβη στο DNA μιτοχονδρίων και πυρήνα, βράχυνση των τελομερών, επιγενετικές αλλοιώσεις και χρωμοσωμικές μικροδιαγραφές. Συνεργιστικό ρόλο στην αύξηση του οξειδωτικού στρες στα εκτρεφόμενα ζώα έχει δευτερευόντως η αύξηση του αβιοτικού στρες από τη κλιματική κρίση.

2. Η χρόνια έκθεση γύρης και μελισσών στην Imidacloprid και άλλα συνθετικά φυτοφάρμακα έχει προκαλέσει αύξηση προσβολών από ακάρεα Varroa στις μέλισσες apis mellifera, μείωση και εξασθένιση του πληθυσμού και μειωμένη επιτυχία διαχείμασης. Η αιτιοπαθογένεια των αποτυχιών ωοτοκίας της βασίλισσας και της βιωσιμότητας σπέρματος κηφίνων μελισσών είναι η χρόνια διαταραχή του αναπαραγωγικού συστήματος της βασίλισσας και το υψηλό ποσοστό κατακερματισμό DNA σπερματοζωαρίων κηφίνων που εκτέθηκαν σε ακαρεοκτόνα όπως fluvalinate, coumaphos και amitraz και αγροχημικά chlorothalonil και chlorpyrifos. Εκτός της μειωμένης βιωσιμότητας του σπέρματος των κηφίνων, τα συνθετικά φυτοφάρμακα συμπεριλαμβανομένων των ζιζανιοκτόνων επηρεάζουν άμεσα τις προνύμφες, τη παραγωγή γόνου, διαταράσσουν τους ρυθμιστές ανάπτυξης, αλλά και έμμεσα με τη σημαντικη μείωση της ποσότητας ανθέων στις περιόδους αναζήτησης τροφής των μελισσών.

Ε. 1. Η συνεργιστική αύξηση του οξειδωτικού στρες από την αλόγιστη χρήση χημικών φυτοφαρμάκων, κλιματική κρίση και μειωμένη διαθεσιμότητα νερού μειώνουν τα αντιοξειδωτικά ένζυμα και την άμυνα των φυτών. Τροποποιούν τη γονιδιακή έκφραση μεταβολισμού και άμυνας των εχθρών (π.χ. δάκου, κουνουπιών, Tuta absoluta κ.ά.) με αποτέλεσμα την ανάπτυξη αντοχής στα χημικά εντομοκτόνα. Αυξάνουν τη τοξικότητα των φυτοφαρμάκων στα φυτά, τη νοσηρότητα φυτών και συμβιούντων οργανισμών. Αλλάζουν τη βιομάζα εδάφους, τη δομή και λειτουργικότητα της ριζόσφαιρας, το μεταβολισμό των φυτών, την έκφραση γονιδίων, το ζωοπλαγκτόν και φυτοπλαγκτόν. Προκαλούν πρόωρη εξάντληση, μείωση γονιμότητας εδάφους, παραγωγής ενέργειας στους χλωροπλάστες, φωτοσύνθεσης και σε συνθήκες κλιματικής κρίσης ξήρανση ή θάνατο των φυτών

2. Ο συνδυαστικός ρόλος του Roundup και της κλιματικής κρίσης στη ξήρανση ελαιοδέντρων από Xyllela fastidiosa έχει διερευνηθεί. Πλατάνια ξεραίνονται από μύκητες Erisyphe platani στη Ρόδο και Ceratocystis platani στη Πελοπόννησο. Στη Κρήτη ξεραίνονται άγριοι πρίνοι, βελανιδιές και οπωροφόρα δέντρα από την αύξηση πληθυσμού εντόμων Lymantria Dispar και καλλιέργειες λαχανικών απειλούνται από το έντομο Spodoptera frugiperda. Κοινή αιτιοπαθογένεια η διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας, των μικροοργανισμών και των ιχνοστοιχείων εδάφους από χημικά φυτοφάρμακα και τη κλιματική κρίση

3. Όλες οι κατηγορίες συνθετικών φυτοφαρμάκων μέσω του αυξημένου οξειδωτικού στρες στους χλωροπλάστες κυττάρων φυτών ευαίσθητων και ανθεκτικών σε ζιζανιοκτόνα, μειώνουν σημαντικά το ρυθμό σύνθεσης και τα επίπεδα χλωροφύλλης, μαγνησίου και σιδήρου και τα επίπεδα ολικού RNA. Διαταράσσουν την έκφραση του γονιδιώματος του χλωροπλάστη, μειώνουν τη παραγωγή ενέργειας, τη φωτοσύνθεση, την άμυνα, τη βλάστηση και την αναπαραγωγική ικανότητα των φυτών, αυξάνοντας το κίνδυνο αντοχής φυτών σε παθογόνα ή ζιζανιοκτόνα.

ΣΤ. 1. Οι βιομηχανίες αντί να αποσύρουν τα συνθετικά φυτοφάρμακα και να παράξουν εναλλακτικά βιοφυτοφάρμακα, ασκούν οικονομικές και πολιτικές πιέσεις στις ρυθμιστικές αρχές, επιτυγχάνουν να χορηγούνται άδειες κατά παρέκληση σε απαγορευμένα φυτοφάρμακα, εφαρμόζουν επιθετικό marketing, αντικαθιστούν τις ντόπιες φυλές ζώων και τους γηγενείς σπόρους, αυξάνουν τη παραγωγή γεννετικά τροποποιημένων φυτών και φαρμακευτικών προϊόντων σε βάρος της υγείας και της γονιμότητας, με καταστρεπτικές συνέπειες σε έδαφος, υδροφορείς, βιοτόπους, θάλασσα, πανίδα, χλωρίδα, οικοσυστήματα και σπάνια ενδημικά είδη.

2. Ελάχιστες πολυεθνικές φυτοφαρμάκων ελέγχουν την παγκόσμια αγορά. Με την ανοχή των ρυθμιστικών αρχών, στο όνομα της διατροφικής επάρκειας και έχοντας βασικό κίνητρο το κέρδος παρασκεύασαν και σκόρπισαν παγκοσμίως τα συνθετικά φυτοφάρμακα και αύξησαν τη παραγωγή κατά 30%, αλλά και τη παγκόσμια νοσηρότητα, θνησιμότητα και υπογονιμότητα. Οι ίδιες εταιρείες παρουσίαζαν ατελείς φακέλους τοξικότητας στις ρυθμιστικές αρχές, εκμεταλλέυθηκαν τη άγνοια και τη πολιτική επηρροή τους. Οι ίδιες ή σε συνεργασία με άλλες εταιρείες φαρμάκων, αντιμετώπισαν τις συνέπειες της χρόνιας φυτοφαρμακευτικής έκθεσης με παραγωγή συνθετικών στατινών για την υπερχοληστεριναιμία, φάρμακα και μονοκλωνικά αντισώματα για νοσήματα όπως υπέρταση, στητική δυσλειτουργία, νευροεκφυλιστικές παθήσεις, οστεοπόρωση, αυτοάνοσα νοσήματα, καρκίνους, λευχαιμίες και λεμφώματα, συγκαλύπτοντας την ανθρωπογενή προέλευση της αύξησης της παγκόσμιας νοσηρότητας, θνησιμότητας και υπογονιμότητας.

3. Το σύγχρονο μοντέλο αγροτοκτηνοτροφικής εκμετάλλευσης, σε συνθήκες ραγδαίας επιδείνωσης της κλιματικής κρίσης όχι μόνο δεν είναι βιώσιμο σύμφωνα με τον FAO, αλλά είναι απάνθρωπο, νοσογόνο και έχει προκαλέσει ένα φαύλο κύκλο αύξησης της χρήσης, εξάρτησης και έκθεσης σε φυτοφάρμακα και μια τεράστια αύξηση του παγκόσμιου κόστους υγείας και περιβαλλοντικής υποβάθμισης.

Ζ.1. Η παγκόσμια χωροχρονική εξάπλωση και αύξηση της νοσηρότητας, θνησιμότητας και υπογονιμότητας σε ανθρώπους και όλους τους ζώντες οργανισμούς, είναι ανάλογη της ποσότητας των χρησιμοποιούμενων συνθετικών φυτοφαρμάκων ανά εκτάριο καλλιέργειας, συμπεριλαμβανομένων των ζιζανιοκτόνων και της υπολειμματικότητας μειγμάτων συνθετικών φυτοφαρμάκων σε τρόφιμα, ζωοτροφές, νερό και έδαφος. Χώρες με υψηλή χρήση συνθετικών φυτοφαρμάκων ανά εκτάριο, έχουν αναλογία παιδιών ανά μητέρα μικρότερη του 1,5:1 και περισσότερους ετήσιους θανάτους από γεννήσεις. Όσο πιο χαμηλή είναι η αναλογία παιδιών ανά μητέρα τόσο μη ανατάξιμη είναι η υπογονιμότητα ανδρών και γυναικών με εθνικές πολιτικές «επιδοτήσεων για κάθε παιδί» ή τεχνικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και αντιοξειδωτικές θεραπείες.

2. Χώρες με υψηλή χρόνια έκθεση σε συνθετικά φυτοφάρμακα, σε όλες τις ηπείρους έχουν αναπτύξει κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής για αντιμετώπιση των προβλημάτων υπογονιμότητας, ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός τα τελευταία 20 χρόνια αυξήθηκε κατά 27%, το παγκόσμιο κόστος υγείας αυξήθηκε το ίδιο διάστημα κατά 339%, σε 10 τρις δολλάρια για το 2021, με ετήσιο ρυθμό αύξησης το 2023 10,7%, σύμφωνα με τη Παγκόσμια Τράπεζα και τον ΟΟΣΑ.

3. Η Ευρωπαϊκή Αγροτική Πολιτική δεν είναι ούτε ΚΟΙΝΗ ούτε ΕΝΙΑΙΑ. Η Ευρωπαϊκή και Εθνική νομοθεσία έχει σοβαρά κενά στη παραγωγή, διάθεση και διαχείριση των φυτοφαρμάκων. Το ύψος των προστίμων, η διασπορά του ψακαστικού νέφους, η διαχείριση ληγμένων και κενών φιαλών συσκευασίας, η αναποτελεσματικότητα της πιστοποίησης αγροτών, η έλλειψη βιοπαρακολούθησης ψεκαστών, η πώληση γεωργικών προϊόντων χωρίς έλεγχο υπολειμματικότητας σε φυτοφάρμακα, η αξιολόγηση κινδύνου χρόνιας έκθεσης μόνο από τις εταιρείες και όχι από εργαστήρια αρμόδιων ρυθμιστικών αρχών και ανεξάρτητων κέντρων έρευνας είναι ένα μικρό δείγμα μιας πολιτικής συγκάλυψης και αποσιώπισης ευθυνών.

4. Αν οι βασικοί στόχοι της Ευρωπαϊκής αγροτικής πολιτικής μέχρι το 2030 περιλαμβάνουν τη κατά 50% μείωση της χρήσης των επικίνδυνων συνθετικών φυτοφαρμάκων και την αύξηση της βιολογικής γεωργίας στο 25%, για τη Περιφέρεια της Κρήτης επιβάλλεται με ευθύνη των ρυθμιστικών αρχών, της Περιφέρειας και του ΥΠΑΑΤ να επιτευχθούν οι στόχοι τουλάχιστον στο διπλάσιο.

Η. 1. Η νοσηρότητα, θνησιμότητα και γονιμότητα είναι αξιόπιστοι δημογραφικοί δείκτες της ευζωίας. Η αύξηση νοσούντων, θανάτων και υπογονιμότητας ανθρώπων, ζώων, φυτών και εδάφους είναι βασικός και καθοριστικός βιοδείκτης έκθεσης προτίστως στα φυτοφάρμακα και δευτερευόντως στη κλιματική κρίση. Συμπεραίνουμε ότι το ποσοστό κατακερματισμού του μιτοχονδριακού DNA (FDI), στο σπέρμα ανθρώπων, ζώων εκτροφής και ωφέλιμων εντόμων είναι ένας αξιόπιστος διαγνωστικός και προγνωστικός βιοδείκτης της χρόνιας έκθεσης σε συνθετικά φυτοφάρμακα.

2. Για την αξιολόγηση της χρόνιας έκθεσης οργανισμών σε συνθετικά φυτοφάρμακα προσφέρεται επιπλέον, ο εργαστηριακός ποσοτικός προσδιορισμός αντιοξειδωτικών ενζύμων, ελεύθερων ριζών και Μαλονδιαλδεϋδης – ΜDA, η εξέταση για βράχυνση τελομερών και οι γονιδιωματικές αναλύσεις

Θ. 1. Τα συμπεράσματα για την ατομκή προστασία, ενημέρωση και εκπαίδευση ψεκαστών και χρηστών συνθετικών φυτοφαρμάκων, τη τήρηση της νομοθεσίας για τις αποστάσεις ψεκασμών από κατοικίες, το περιορισμό χρήσης χημικών φυτοφαρμάκων, τη χρήση δραστικών με μικρή τοξικότητα, την αύξηση της βιολογικής καλλιέργειας και τη προστασία των υδροφορέων και οικοσυστημάτων είναι όπως και τα συμπεράσματα που έχουν δημοσιευθεί σε προηγούμενες ημερίδες

2. Για τη Περιφέρεια της Κρήτης, υπογραμμίζουμε: α). Την ανάγκη ανακύκλωσης κενών συσκευασίας στο ΧΥΤΑ Αμαρίου σε συνεργασία Δήμων, Περιφέρειας και καταστημάτων πώλησης γεωργικών φαρμάκων. β). Τη συνεργασία Περιφέρειας Κρήτης, Ι.Τ.Ε., Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου και ΕΛΓΟ – ΔΗΜΗΤΡΑ για παραγωγή βιοφυτοφαρμάκων και γ) Την επαναλειτουργία των Γεωργικών Σχολών Μεσαράς και Ασωμάτων Αμαρίου με αποφάσεις που συμφέρουν τη Κρήτη και την Ελλάδα και όχι με «ξένες πρωτοβουλίες».