Το κοινοτικό οροπέδιο του Καθαρού που βιάζουμε και καταστρέφουμε | του αρχαιολόγου Μανόλη Κλώντζα

Με τον όρο κληρονομιά στην περίπτωση της περιοχής της ΚΡΙΤΣΑΣ συνήθως μας έρχεται στο μυαλό είτε ο προϊστορικός οικισμός του Κάστελου, είτε η αρχαία πόλη ΛΑΤΩ, είτε η Παναγία Κερά και ή οι άλλες ανάλογες ιστορικές εκκλησίες που δεν είναι και λίγες. Λιγότεροι θα θυμηθούν το πυκνό αρχαίο οδικό δίκτυο ή τα ιστορικά κτίσματα που καθημερινά εξαιτίας των “πολιτιστικών” μας “αναγκών” βιάζουμε καταστρέφουμε.

Τέτοιου χαρακτήρα μνημειακά σύνολα όπως και εκφράσεις της αποκαλούμενης “άυλης κληρονομιάς” μας τα προστατεύει ή οφείλει να τα προστατεύει το κράτος με τις υπηρεσίες του όπως και οι διεθνείς οργανισμοί και συνθήκες για την κληρονομιά.

Πρόκειται για μνημειακά σύνολα υλικού χαρακτήρα που αυτό που προβάλλει αρχικά στα μάτια μας είναι η υλική τους ανόργανη υπόσταση. Αν και η μνημειακή τους υπόσταση διαπερνά με ποικίλους τρόπους την ανόργανη ύλη, πολύ σπάνια αναδεικνύονται και προστατεύονται οι άλλες εξίσου σημαντικές πλευρές τους.

Ακόμα δυσκολότερο είναι να γίνουν κατανοητά να μελετηθούν και να προστατευτούν μνημειακά σύνολα που μπορούν να γίνουν κατανοητά έξω από το κυρίαρχο ανθρωποκεντρικό και θετικιστικό πλαίσιο πάνω στο οποίο έχουμε συνηθίσει να δομούμε τις όποιες προσεγγίσεις μας για το ανάπτυγμα της φύσης μας που αποκαλούμε πολιτισμό και τα οικοσυστήματα. Είναι τέτοια μάλιστα η ιδεολογική πίεση των κυρίαρχων για αιώνες καρτεσιανών, ανθρωποκεντικών προσεγγίσεων που αδυνατούμε να δούμε τέτοιου χαρακτήρα μνημεία ακόμα και αν αυτά κυριολεκτικά μας “κουτουλούνε”.

Ένα τέτοιου χαρακτήρα μνημειακό σύνολο παράδειγμα εξαιρετικότητας και μοναδικό ίσως σε παγκόσμιο επίπεδο μνημειακό είναι κατά την γνώμη μου το κοινοτικό οροπέδιο του Καθαρού.

Ειδικά στην εντελώς νέα φυσική ιστορική εποχή μας (όπως αυτή ορίζεται τα τελευταία χρόνια από τις φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος), η έννοια της κληρονομιάς αλλάζει ποιότητες και διαστάσεις. Αλλάζουν όμως έτσι οι τρόποι προσέγγισης, έρευνας και διαχείρισής της.

Στην βάση αυτή ολοένα και με μεγαλύτερη ένταση ως Κληρονομία μας αναδεικνύεται η ιδιαίτερη και μοναδική μεταβολική σχέση με το οικοσύστημα που χαρακτηρίζει και κάνει ξεχωριστό τον πολιτισμό του κάθε τόπου τόσο στα πλαίσια του του ιστορικού χρόνου όσο όμως και του φυσικού χρόνου.

Μια τέτοια ξεχωριστή και μοναδική έκφραση κληρονομιάς με πλανητικού διαμετρήματος διαστάσεις είναι το ανάπτυγμα της ιστορικής πολιτιστικής και μεταβολικής σχέσης των ανθρώπινων κοινοτήτων με τα οικοσυστήματα όπως αυτή (ιστορικά) απαντά κατά τη γνώμη μου στο Καθαρό (κοινοτικό οροπέδιο της Κριτσάς).

Η συλλογική, σε κοινοτική βάση διαχείριση της ζωής του οικοσυστήματος του Καθαρού έχει τις ρίζες της στην προϊστορική αρχαιότητα. Στον ένα ή στον άλλο βαθμό ήταν οι ίδιες οικογένειες, τα ίδια γένη, η ίδια “δικολογιά” που για αιώνες και ανεξάρτητα από ηγεμόνες, κρατικές δομές, αυτοκρατορίες κλπ ήταν σταθερές στον χώρο και στον τρόπο διαχείρισης του φυσικού ιστορικού τοπίου και της ζωής.

Στον ένα ή στον άλλο βαθμό η κοινοτική μορφή διαχείρισης επέζησε για πολλούς αιώνες και πολλαπλάσιες γενιές καθορίζοντας τον μεταβολισμό και τα χαρακτηριστικά του τόπου.

Η κοινότητα, ιστορικά, διαχειριζόταν το φυσικό ιστορικό τοπίο και την ίδια τη ζωή στο Καθαρό με τρόπο συλλογικό. Στο Καθαρό ακόμα και σήμερα δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία της γης. Οι άνθρωποι της κοινότητας Κριτσάς, ιστορικά, είχαν το δικαίωμα της καλλιέργειας και της χρήσης της της γης και των πόρων. Από τα αγαθά που παρήγαγαν ήταν υποχρεωμένοι να παραδίδουν στην κοινότητα ένα μικρό μέρος τους (3%) σε είδος. Η κοινότητα διαχειριζόταν τα αγαθά αυτά του 3% προς όφελος όλης της κοινότητας και ανεξάρτητα από το αν ήταν καλλιεργητές του Καθαρού ή όχι. Οι καλλιεργητές έχαναν τον χώρο που καλλιεργούσαν αν για ορισμένο χρονικό διάστημα άφηναν τη γη ακαλλιέργητη. Η διαχείριση των αγαθών από τα δένδρα συνδεόταν με την ίδια την ύπαρξη των δέντρων ως ζωντανές οντότητες και δεν συνδεόταν απόλυτα με την καλλιέργεια της γης. Οι ξεχωριστές γειτονιές τις Κριτσάς συνήθως είχαν και μια ξεχωριστή θέση στην χωροταξία του οροπεδίου γεγονός που βοηθούσε την συλλογική άμεση επίλυση λογής προβλημάτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ιστορικά, το οροπέδιο αν και μακριά από την Κριτσά, πνιγόταν από ζωή και αποτελούσε πηγή πλούτου για τους ανθρώπους της κοινότητας, χώρο ενός ιδιαίτερου μεταβολισμού και ενδυνάμωσης της ζωής ως τέτοιας. Μια ανάλογη διαχείριση απαντά και στα γύρω του οροπεδίου δάση στα οποία κυριαρχούσε η πολιτιστική σχέση στη βάση των διαφορετικών γενών της Κριτσάς.

Όχι τυχαία άλλωστε η ευρύτερη συνδεμένη με το οικοσύστημα του περιοχή του Καθαρού, ακόμα και σήμερα, είναι τόπος συσσώρευσης μοναδικών φυτών, βοτάνων που είχαν από τους προϊστορικούς χρόνους ξεχωριστή σημασία από οικονομική- παραγωγική άποψη.

Το τεράστιο οδικό δίκτυο και ο τρόπος διαχείρισης των υδάτων έδενε με τις μεταβολικές και τις ιστορικές οικονομικές – κοινωνικές ανάγκες.

Μιλάμε δηλαδή για ένα υπόδειγμα μοναδικότητας στην μεταβολική σχέση των ανθρώπινων κοινωνιών με τη φύση καθώς ο σύγχρονος πολιτισμός μας και οι πιέσεις των κοινωνικών μας σχηματισμών έχουν εξαφανίσει από “προσώπου γης”. Αξίζει να τονίσουμε πως πρώτος ο Μάρξ πραγματεύεται ανάλογες τέτοιου πολιτιστικού χαρακτήρα σχέσεις ως μοναδικές που στην εποχή του επεβίωναν και σε άλλες περιοχές του κόσμου μας.

Τις τελευταίες δεκαετίες υπό την πίεση του κοινωνικού μας σχηματισμού και των στρεβλών αναγκών που αυτός επιβάλει, η τοπική διοίκηση δεν υπερασπίστηκε τον φυσικό – ιστορικό , πολιτιστικό χαρακτήρα του Καθαρού. Αφέθηκε στη μοίρα του και η αναρχία σε αρκετές περιπτώσεις κυριάρχησε.

Πρόσφατα μια ομάδα Κριτσωτών και κατόπιν η Τοπική Διοίκηση έθεσαν ως στόχο να “μπει τάξη” στο ιδιοκτησιακό καθεστώς του Καθαρού θεωρώντας το “Καθαρό” ένα τόπο όπως κάθε άλλο.
Αυτές τις μέρες ολοκληρώθηκε και η γραφειοκρατική διαδικασία δηλώσεων κατοχής γης.
Πάραυτα, προσεκτικός παρατηρητής μπορεί να διαπιστώσει πολύ εύκολα την “τάξη” που επικρατεί σήμερα στα άλλα φυσικά ιστορικά τοπία και στους άλλους τόπους της περιοχής μας.

Φυσικά η όποια “αταξία” που όντως υπάρχει, είναι αποτέλεσμα των πολιτικών επιλογών και πρακτικών ή της αδιαφορίας της τοπικής διοίκησης τις τελευταίες δεκαετίες καθώς το ιστορικό καθεστώς διαχείρισης δεν άφηνε κανένα περιθώριο αταξίας. Σήμερα εμείς μακριά από κάθε διεπιστημονική προσέγγιση ανατρέπουμε αυτή την παγκόσμιων διαστάσεων κληρονομιά μας βάζοντας σε “τάξη” ή σε κουτάκια, στην ουσία, την ίδια τη ζωή.

Από μια άλλη άποψη είναι προσβολή προς τον τόπο μας και τον ιδρώτα γενεών η ιδιοποίηση τεμαχίων γης ή δέντρων του Καθαρού. Οι παππούδες μας και οι “λαλάδες” μας ήταν “κουζουλοί” ή μήπως δεν είχαν “τάξη”;
Μελετώντας ακόμα και παλιές φωτογραφίες του τόπου μας μάλλον το αντίθετο διαπιστώνουμε. Πολύ περισσότερο κάτι τέτοιο διαπιστώνουμε αν μελετήσουμε και τα αρχαιολογικού ή γεωφυσικού χαρακτήρα συμφραζώμενα – στοιχεία.

Εξάλλου το ιστορικό καθεστώς διαχείρισης απέδειξε στην πράξη την αντοχή του τόσο στα πλαίσια του ιστορικού χρόνου όσο όμως και του φυσικού χρόνου αφού στην σημερινή νέα φυσική ιστορική εποχή μας από τους φυσικούς επιστήμονες προβάλει ως αναγκαιότητα.

Όπως κατέδειξαν οι φυσικοί επιστήμονες του γήινου συστήματος Μάσλιν και Λιούις στην εντελώς νέα φυσική ιστορική εποχή μας η κοινοτική – συλλογική διαχείριση των οικοσυστημάτων συνθέτει μια ανώτερη και αναγκαία μορφή διαχείρισης σε σχέση με την κρατική, δημοτική ή ατομική ιδιοκτησία της γης.
Δεν ήθελα να κάνω καμιά παρέμβαση κατά τη διάρκεια της διαδικασίας συλλογής δηλώσεων καθώς κάτι τέτοιο θα έφερνε μόνο αντιπαράθεση και δεν θα βοηθούσε.

Από την άλλη, θεωρώ προσβολή την ιδιοποίηση του συσσωρευμένου κόπου και του ξεχωριστού πολιτισμού των προγόνων μας. Πολλά χρόνια τώρα πίστευα πως θα ωριμάσουν οι συνθήκες και οι σκέψη μας ώστε να κάνουμε ένα βήμα – άλμα παραπέρα με τρόπο που θα ενσωματώνει την διεπιστημονικότητα, με τρόπο ανοιχτό ανοικτό και συλλογικό.

Δυστυχώς τα πράγματα εξελίχθηκαν έτσι που θεωρώ πως πρέπει να μοιραστώ τις παρακάτω διαστάσεις μαζί σας έστω και με αυτόν τον επιγραμματικό τρόπο.

Σήμερα καθώς έχει στην ουσία καταργηθεί η τοπική αυτοδιοίκηση ο πολιτιστικός σύλλογος και οι άλλοι τοπικοί φορείς του χωριού είναι οι μόνοι που μπορούν να υπερασπιστούν τον δημόσιο και φυσικό ιστορικό χαρακτήρα του Καθαρού, πάντα στην βάση των ιστορικών κανόνων διαχείρισης.

Το κράτος η τοπική του διοίκηση και οι υπηρεσίες του οφείλουν να προστατεύσουν και να αναδείξουν την μοναδική αυτή πλανητικού διαμετρήματος κληρονομιά μας.