Οι «εκδοχές» και η «μυθολογία» για το Κούγκι

Ποιες εκδοχές υπάρχουν για τη θυσία του καλόγερου Σαμουήλ το 1803, όταν ο Αλή πασάς καταλάμβανε το σουλιώτικο τετραχώρι; Κάθε ιστορία έχει την ταυτόχρονη και υστερόχρονη «μυθολογία» της. Το ίδιο συμβαίνει με την Επανάσταση του 1821. Στις παραδόσεις και στους μύθους της εξέχουσα θέση κατέχουν οι Σουλιώτες. Ανάμεσά τους ο Σαμουήλ και το Κούγκι. Η ιστορική έρευνα, έως τώρα, σε αντίθεση με την επίσημη ιστορία ή την εκλαϊκευμένη πρόσληψή της, καταλήγει ότι η θυσία του καλόγερου δεν έγινε ακριβώς κάτω από τις γνωστές σε όλους συνθήκες. Προβάλλουν κι άλλες εκδοχές, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι «μειώνεται» ή απαξιώνεται το εθνεγερτικό μήνυμα που περικλείει.

Η προεπαναστατική και επαναστατική ιστορία του Σουλίου είναι ταυτόχρονα έμβλημα, μύθος και πραγματικότητα. Πρωτοδημιουργός ήταν ο διαφωτιστής, ο συνοδοιπόρος του Ρήγα, ο Φιλικός και φλογερός αγωνιστής της Επανάστασης Χριστόφορος Περραιβός. Στα συγγράμματά του για τους Σουλιώτες είναι ο πρώτος που υιοθετεί το πρότυπο του αρχαιοελληνικού ιδεώδους και τους παρουσιάζει ως κληρονόμους και συνεχιστές των προγονικών αρετών.

Οπως σημειώνει η ιστορικός Β. Ψιμούλη, στην πιο τεκμηριωμένη έως σήμερα έρευνα για το θέμα, είναι ο πρώτος «ο οποίος στις συνθήκες εθνογένεσης των Ελλήνων στις αρχές του 19ου αιώνα εισφέρει την ιστορία του Σουλίου στις προτεραιότητες της εθνικής μυθοπλασίας. Οι Σουλιώτες καπεταναίοι αναλαμβάνουν στο έργο του την εκφώνηση μικρών ρητορικών λόγων, στους οποίους καλούνται οι συμπολίτες να υπερασπιστούν μέχρι θανάτου της Πατρίδος τα δίκαια».

Είναι πολύ χαρακτηριστικός από την άποψη αυτή ο πρόλογος, που επαναλαμβάνει σε όλες τις εκδόσεις της ιστορίας του. Απευθύνεται προς την «Κλεινήν Ελλάδα» και σημειώνει ανάμεσα στ άλλα: «Η Βίβλος ην εγώ σου προσφέρω, φιλτάτη, δεν περιέχει νοήματα μεταφυσικά, ούτε φράσεις και σχήματα ρητορικά, τα οποία επισκιάζουν ενίοτε και συσκοτίζουν τον νουν, αλλά φρονήματα, πράξεις και κατορθώματα όντως Ελληνικά, τα οποία διακρίνουν τους γνησίους υιούς από των νόθων και προμηνύουσι εν ολίγω την αρχαίαν σου λαμπρότητα…».

Γράφει για έργα και πράξεις που βουλώνουν «τ απύλωτα στόματα» όσων λένε ότι… μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένδοξοι οι Ελληνες. Ως άλλες Σπαρτιάτισσες ορμούν οι Σουλιώτισσες, ως άλλος Λεωνίδας προβάλλει ο Φώτος Τζαβέλας…

Ο εκβιασμός του Αλή πασά

Για την ιστορική του αφήγηση, από την άποψη αυτή, δεν έχει σημασία αν τα σουλιώτικα γένη ήταν αρβανίτικης καταγωγής. Αλλωστε, όπως εύστοχα έχει επισημάνει, σε μια κλασική έκφραση έναν αιώνα αργότερα, ο ιστορικός Γ. Μπενέκος, στην περιοχή «ήρθαν Αρβανίτες, έζησαν Σουλιώτες, πέθαναν Ελληνες…».

Ούτε ότι ο Φώτος δεν πέφτει, όπως στις Θερμοπύλες ο «πρόγονός» του, αλλά εκβιαζόμενος από τον Αλή πασά, που κρατά αιχμάλωτη την οικογένειά του στα Γιάννενα, είναι ο βασικός διαμεσολαβητής για να παραδοθεί το οχυρό. Ισως, μάλιστα, και εξολοθρευτής του Σαμουήλ! Στον τελευταίο, μάλιστα, αποδίδει και «φθοροποιές» συμβουλές και ευθύνες για την άλωση του Σουλίου.

Η περιγραφή του Περραιβού για τα γεγονότα στο Κούγκι και την αυτοπυρπόληση του Σαμουήλ, όπως και συνολικά για τους Σουλιώτες, είναι πηγή και σημείο αναφοράς για ό,τι γράφτηκε μεταγενέστερα και ό,τι θα γραφεί στο μέλλον. Κυριάρχησε και κυριαρχεί, αλλά δεν είναι η μοναδική.

Δράστης ο Τζαβέλας

Υπάρχουν κι άλλες εκδοχές, σύμφωνα με τις οποίες ο καλόγερος δεν έβαλε μόνος του φωτιά στο μπαρούτι, αλλά δράστης ήταν ο Φώτος Τζαβέλας, τυχαίο γεγονός, και εν πάση περιπτώσει ο Σαμουήλ πριν γίνει η έκρηξη είχε συμφωνήσει να παραδοθεί. Δεν έμεινε εκεί συνειδητά για να γίνει ολοκαύτωμα και «να ποθάνει μετά των αλλοφύλων…».

Η ισχυρή εκδοχή ότι δεν πρόκειται για αυτοπυρπόληση δεν είναι καινούργια και δεν εντάσσεται, με αυτήν την έννοια, σε κάποια «αναθεωρητική σχολή», «αντιεθνικιστική» ή «εκμοντερνισμένη» απαξιωτική αντίληψη για… τα ιερά και όσια. Αλλά στην κατηγορία εκείνη που θέλει να εξηγεί τις μυθοπλασίες στην ιστορία μας. Και κάθε εθνική επέτειο, όπως η μεθαυριανή, χρειάζεται να θυμόμαστε πως «το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές».

Οι δύο άλλες εκδοχές

Ο Περραιβός, αφηγούμενος την αυτοπυρπόληση του Σαμουήλ, μνημονεύει κι άλλες εκδοχές για το συμβάν: «Την τραγικήν ταύτην πράξιν απέδωκαν τινες ως ενέργειαν του Βεζύρη (Αλή πασάς), άλλοι δε των Σουλιωτών. Αλλά και οι αι δύο φήμαι δεν έχονται αληθείας. Η φυσική μνησικακία του Βεζύρη δεν ελάμβανε πλήρη ικανοποίησιν δίδουσα ανεπαίσθητον σχεδόν θάνατον εις τον άσπονδον εχθρόν του Σαμουήλ, ενώ τον είχεν εις τας χείρας του να τω δώση επώδυνον θάνατον, αφ ετέρου οι Σουλιώται, και κατ εξαίρεσιν οι της κατωτέρας τάξεως, τον εσέβοντο και ηγάπουν…».

Φώτος Τζαβέλας (1774-1811). Πρωταγωνίστησε στην παράδοση του Σουλίου το 1803. Είναι πιθανό να συμμετείχε στην ανατίναξη της μπαρουταποθήκης στο Κούγκι. Πέθανε στην Κέρκυρα, μάλλον, δηλητηριασμένος από ανθρώπους του Αλή πασά.

Ισως τυχαίο γεγονός…

Ο Σπ. Αραβαντινός στην ιστορία για τον Αλή πασά δεν αποδέχεται την αυτοπυρπόληση. Χαρακτηρίζει το συμβάν ως τυχαίο. Απορρίπτει, όμως, και την εκδοχή της «Αληπασιάδας», που έγραψε ο Χατζή Σεχρέτη. Σύμφωνα με αυτήν, δράστης ήταν ο Φώτος Τζαβέλας, σε συνεννόηση με τον Αλή. Το σκεπτικό του είναι πως αν ο Τζαβέλας είχε προσυμφωνήσει με τον Αλή ν ανατινάξει τον Σαμουήλ, δεν θα έστελνε ο τελευταίος στο Κούγκι, ως εγγυητή για την τήρηση της συμφωνίας με τον καλόγερο, τον γιο του στενού φίλου του παπα-Οικονόμου.

Το «σενάριο» Τζαβέλα

Αλλη πηγή, που δεν αποδίδει την έκρηξη στο Κούγκι σε αυτοπυρπόληση του Σαμουήλ, προέρχεται από «ενθύμηση» σε τοιχογραφία εκκλησίας του χωριού Σέλιανη, απ όπου καταγόταν ο Ζήσος, γιος του παπα-Οικονόμου. Σύμφωνα με αυτήν, ο Αλή είχε στείλει τον Ζήσο μαζί με τον Πασόμπεη στο Κούγκι για να πείσουν τον καλόγερο να παραδοθεί. Ενώ συζητούσαν, όμως, προσπαθώντας να τον πείσουν, ο Φώτος Τζαβέλας πυροδότησε το μπαρούτι κι ακολούθησε η έκρηξη. Το αποτέλεσμα ήταν να καούν ο Σαμουήλ, ο Ζήσος κι ένας συνοδός του.

Από την πολιορκία έως την ανατίναξη

7-8 Δεκεμβρίου
Συνεχίζονται οι σφοδρές συγκρούσεις στο Κούγκι. Τελευταία μάχη γύρω από το οχυρό. Πολιορκούμενοι βγαίνουν από το οχυρό έπειτα από διαπραγματεύσεις και συμφωνία με τους αξιωματούχους του Αλή πασά.

8-12 Δεκεμβρίου
Η Κιάφα συνθηκολογεί ύστερα από συμφωνία των σουλιωτικών γενών που την υπεράσπιζαν έως τότε. Ο Φώτος Τζαβέλας μπαίνει στο Κούγκι για να πείσει όσους αντιστέκονται ακόμη να παραδοθούν.

12-16 Δεκεμβρίου
Υπογράφεται η συνθήκη παράδοσης του Σουλίου. Σταδιακή αποχώρηση των γενών από το τετραχώρι (Σούλι, Κιάφα, Σαμοβίνα και Αβαρίκο). Το μεγαλύτερο μέρος των Σουλιωτών κατευθύνεται προς την Πάργα.

16 Δεκεμβρίου
Ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης στο Κούγκι με τον Σαμουήλ. Ο Αλή πασάς βρίσκεται στο έρημο πια Σούλι, απ όπου εξαπολύει ανηλεή καταδίωξη των Σουλιωτών, παρά τις συμφωνίες που έχουν συναφθεί